گزارش هشتمین جلسه از نشست‌های تخصصی سیاست‌گذاری عمومی با رویکرد رفتاری

امروزه مشکلات زیست‌محیطی به یکی از معضلات بزرگ جوامع بشری تبدیل‌شده است. به هر یک از این معضلات که پرداخته شود ردپای انسان در به وجود آمدن آن مشکل به‌وضوح پیدا است. از سوی دیگر لزوم اقدامات قاطع و صریح در راستای حل این مشکل ضروری به نظر می‌رسد. همان‌طور که صرفاً یک دلیل خاص سبب به وجود آمدن این مشکلات نشده است، یک راهکار منفرد بر مبنای علوم مهندسی و تکنولوژی گره‌گشا نخواهد بود، بلکه در هر راهکاری که ارائه می‌شود باید نقش انسان‌ها چه به‌عنوان عامل مشکل، چه ذینفع و چه به‌عنوان بخشی از راه‌حل مشکل در نظر گرفته شود. تعامل زیست‌محیطی مطالعه و بررسی نقش انسان‌ها، سازمان‌ها، جوامع و فرهنگ‌های مختلف بر ایجاد، توزیع، فهم و استفاده از پیام‌های زیست‌محیطی و نحوه اندرکنش انسان با محیط‌زیست است. این ابزار به ما کمک خواهد کرد تا درک بهتری از شدت تأثیر فعالیت‌های انسانی بر محیط‌زیست داشته باشیم. از سوی دیگر با گسترش هر چه بیشتر تعامل درباره مشکلات محیط‌زیست می‌توان راهکارهای بهتری برای معضلات اکولوژیکی پیدا کرد.

ازاین‌رو در این جلسه آقای کوروش بهرنگ، فارغ‌التحصیل مهندسی محیط‌زیست دانشگاه صنعتی شریف و محقق اقتصاد رفتاری به بررسی صورت‌بندی مسئله (صورت‌بندی سود/ زیان، دور/ نزدیک) و نحوه تعامل با مردم بر تغییر اقلیم پرداختند.

ایشان در ابتدای جلسه با بررسی وضعیت تغییرات آب و هوایی در نقاط مختلف جهان ازجمله ایران گفتند:

ازجمله معضلات زیست‌محیطی دامن‌گیر در سراسر جهان موضوع تغییر اقلیم است، که اثرات آن به انواع گوناگون، هرروزه خود را جلوه‌گر می‌سازد. تغییر اقلیم به یکی از موضوعات مهم در حوزه سیاست‌گذاری عمومی تبدیل‌شده است و دولت‌های مختلف تدابیر گوناگونی برای حل آن اتخاذ کرده‌اند. این تدابیر بدون مشارکت مردمی موفق نخواهند بود. بنابراین علاوه بر در نظر داشتن مسائل تکنولوژیکی و اقتصادی توجه به وجهه رفتاری موضوع نیز حائز اهمیت است.

ایشان در ادامه به اهمیت چگونگی ارتباط با مردم درباره معضلات زیست‌محیطی پرداختند و افزودند:

تعامل درباره اثرات سو تغییر اقلیم موضوع پیچیده‌ای است و تعاریف افراد از این معضل با عدم قطعیت‌ها و عدم آگاهی کامل از اثرات سو آن همراه است. درنتیجه نحوه ارتباط با مردم درباره این پدیده نیاز به‌دقت و انتخاب روش صحیح ارائه مطالب دارد. این‌که بر چه جنبه‌هایی بیشتر تأکید شود، با چه زبانی با مردم سخن گفته شود و … در توسعه روش تعاملی باید مدنظر قرار گیرد. صورت‌بندی مسئله درواقع همین نحوه ارائه اطلاعات به مردم است.

ازآنجاکه درک افراد از تغییر اقلیم یکسان نیست و علیرغم هشدارهای دولت‌های مختلف در مورد شدت وخامت اوضاع، ما همچنان شاهد رفتار پایدار از مردم نیستیم. یکی از دلایل این موضوع می‌تواند دور (از منظر جغرافیایی) پنداشتن تغییر اقلیم از خود باشد. زیرا افراد شدت تأثیرات تغییر اقلیم را در محیط زندگی خود خفیف‌تر می‌انگارند تا با این روش ریسک آن را از خود دور کنند. درنتیجه، یک روش مناسب برای ارجاع به اثرات تغییر اقلیم تأثیر بحث در مورد دوری و نزدیکی جغرافیایی این پدیده به افراد است.

روش دیگر صورت‌بندی مسئله تغییر اقلیم پرداختن به تبعات مثبت کاهش تغییر اقلیم در مقابل تبعات منفی عدم کاهش آن است. بنا بر ماهیت ریسک گریز انسان‌ها چنانچه ما از اثرات کاهش تغییر اقلیم صحبت کنیم، این موضوع در نظر مردم شبیه به یک روش پیشگیرانه می‌آید که با ریسک کم همراه هستند. از دیگر سو، پرداختن به اثرات سو عدم کاهش تغییر اقلیم رفتاری تشخیصی (detective) است که بنا بر ادبیات حوزه سلامت همراه با ریسک بالا است. می‌توان انتظار داشت با پرداختن به جنبه‌های مثبت کاهش تغییر اقلیم نگرش افراد به موضوع مثبت‌تر بوده زیرا همراه با ریسک کمتری است و انتظار داشت که درنهایت درک بهتری از موضوع داشته باشند.

باید توجه داشت که صرفاً انتخاب یک نوع خاص از صورت‌بندی منجر به نتایج مطلوب نمی‌شود و عوامل رفتاری بسیاری وجود دارند که باید در تحلیل مسئله نظر گرفته شوند. ازجمله این مسائل اثر شدت ترس افراد از پدیده و نحوه پردازش اطلاعات در ذهن افراد است که هریک می‌توانند بر صورت‌بندی مسئله تأثیرگذار باشند و تأثیر نیز بپذیرند.

همچنین ایشان به بررسی نتایج به‌دست‌آمده در مطالعه صورت گرفته بر مبنای صورت‌بندی سود / زیان و دور / نزدیک در مورد تغییر اقلیم پرداختند و گفتند:

نتایج تحقیق بر مبنای صورت‌بندی سود/ زیان و دور/ نزدیک کاهش تغییر اقلیم نشان داد که صورت‌بندی سود نسبت به صورت‌بندی زیان منجر به شکل‌گیری نگرش مثبت-تری درباره کاهش تغییر اقلیم شد. تحت صورت‌بندی سود مردم درک بیشتری از شدت تأثیرات سو تغییر اقلیم داشتند که البته تفاوت چندانی با صورت‌بندی زیان نداشت. علت امر این است که صورت‌بندی زیان درجه بیشتری از ترس و پردازش اطلاعات را در ذهن افراد منجر می‌شود. همین فرآیندها سبب می‌شوند تا افراد که در موقعیت با ریسک بالا قرارگرفته‌اند، شدت وخامت اوضاع را بیشتر درک کنند تا افرادی که در موقعیت کم‌خطر قرار دارند. بنابراین اگر می‌خواهیم نگرشی مثبت نسبت به کاهش تغییر اقلیم داشته باشیم باید از صورت‌بندی سود استفاده کنیم و توجه داشت باشیم تا آنجا که ممکن است ترس افراد و پردازش ذهنی اطلاعات را موقوف کنیم.

نتایج تحقیق همچنین حاکی از آن است که صورت‌بندی دور مسئله نسبت به نزدیک تأثیر بیشتری بر درک افراد از شدت تغییر اقلیم دارد. بااین‌حال این صورت‌بندی تأثیر چندانی بر نگرش افراد نسبت به این پدیده زیست‌محیطی ندارد. درنهایت اندرکنشی نیز بین صورت‌بندی دور/ نزدیک و سود/زیان هم وجود ندارد.

در انتهای جلسه استفاده از دانش رفتاری در حوزه محیط‌زیست برای ایران موردبحث و بررسی قرار گرفت و آقای بهرنگ به جمع‌بندی ارائه خود پرداختند:

به‌طور خلاصه بحث درباره مشکلات زیست‌محیطی و یافتن راهکار مناسب برای حل آن‌ها نیازمند در نظر گرفتن جنبه‌های متفاوت رفتاری افراد است و بسته به اینکه چه نتایجی مدنظر سیاست‌گذار است نحوه تعامل با مردم متفاوت خواهد بود.