چالش جلوگیری از انحصار در پلت‌فرم‌های آنلاین

مهدی سلامی کارشناس اقتصادی مهمان اندیشکده حکمرانی شریفبه‌طور عمومی عدم‌مداخله دولت در بازارها و روابط آن منجر به کارآیی بهتر در تخصیص و دستیابی آسان‌تر به تعادل می‌شود، اما باید توجه داشت این در صورتی است که عواملی مانع برقراری رقابت در بازار نشوند. با پیشرفت‌های اخیر تکنولوژی و شکل‌گیری بازارهای دیجیتال و کسب و کارهای آنلاین، دسترسی و استفاده از داد‌ه‌ها می‌تواند موانعی برای رقابت ایجاد کند که مستلزم قواعد و قوانین متناسب با خود هستند.

داده‌ها و اطلاعات از گذشته تاکنون نقشی بسیار کلیدی در کیفیت عملکرد بازارها ایفا کرده‌اند. تاثیر موضوعاتی چون تقارن اطلاعات، اطلاعات کامل، شفافیت و… بر بهبود عملکرد بازارها بسیار مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. هدف نگارش این متن بررسی اثری است که داده‌ها می‌توانند به‌عنوان مزیتی رقابتی در برابر سایر رقبا در جانب عرضه و تولید ایجاد کنند. بدیهی است هرچه تولیدکننده شناخت بیشتر و بهتری از مشتریان داشته باشد، اولا بهتر می‌تواند کیفیت محصولات و تولیداتش را متناسب با ذائقه مخاطب افزایش دهد، ثانیا می‌تواند عملکرد بهتر و کم‌هزینه‌تری در ارائه تبلیغات شخصی‌سازی شده (متناسب با هر مخاطب) به مشتریان بالقوه و بالفعل داشته باشد، همچنین امکان توسعه کسب و کار به بازارهای مجاور برایش فراهم می‌شود.

نمونه بارز این اقدام، شرکت اسنپ است که پس از مدت زمان اندکی فعالیت در حوزه حمل‌ونقل مسافر، دامنه ارائه خدماتش را به بازارهای دیگر از جمله خدمات دلیوری و حمل در حوزه‌ غذا و… توسعه داد؛ یکی از مهم‌ترین دلایل این اقدام اسنپ، برخورداری از مجموعه داده‌ای ارزشمند و مشتریانی بالقوه بود که از بازاری دیگر جمع‌آوری کرده بود.

بنابر آنچه گفته شد، دسترسی هرچه بیشتر به داده‌های کلاسیک (از جمله: نام و اطلاعات هویتی، محل زندگی و کار، تحصیلات، شغل و… ) و داده‌های تحلیلی برای شناخت دقیق‌تر سلایق و ترجیحات مشتریان در همه بازارهای اصلی از اهمیت بسیار بالایی در بازاریابی و فروش بیشتر محصولات و همچنین اصطلاحا کاهش هزینه مبادله (Transaction costs) خواهد داشت. در سال‌های اخیر با گسترش نوآوری‌ها و تحولاتی که در عرصه فناوری‌های دیجیتال و آنلاین رخ داده و سبب فراگیری پلت‌فرم‌های آنلاین شده است، نقش بازارها و کسب و کارهای آنلاین به طور فزاینده‌ای در اقتصاد و زندگی اجتماعی مردم پررنگ شده است. شواهد تجربی نشان می‌دهد معمولا کیفیت ارائه محصولات (متناسب با ترجیحات و ذائقه مشتریان) وابستگی زیادی به حجم و تنوع داده‌هایی دارد که پلت‌فرم‌ها و کسب و کارهای آنلاین می‌توانند از طرق مختلف (مستقیم و غیرمستقیم) جمع‌آوری کنند. علاوه‌بر این، تحولات اخیر در بازارهای دیجیتال، پردازش مقدار فزاینده‌ای از داده‌ها را با کاهش زمان موردنیاز برای چنین پردازشی امکان‌پذیر کرده که این امر نیز استفاده بیشتر و موثرتر از داده‌ها را به‌عنوان مزیتی رقابتی افزایش داده است. همه این عوامل کمک کرده تا بنگاه‌ها و شرکت‌ها به جمع‌آوری، تحلیل و استفاده بیشتر از داده‌ها روی آورند؛ چراکه این امر می‌تواند به‌عنوان مزیتی رقابتی در برابر سایر رقبا شمرده شود. همین مساله موجب نگرانی مراجع رقابتی در کشورهای مختلف گشته است؛ به‌طوری که نهادهای ذی‌ربط رقابتی اذعان می‌کنند دسترسی به حجم قابل‌توجهی از داده‌ها (نسبت به رقبا) به‌رغم تمام مزایایی که دارد می‌تواند به‌عنوان عاملی ضدرقابتی در بازار عمل کرده و منشأ افزایش قدرت بازاری (Market Power) و ایجاد موقعیت مسلط (یا حتی انحصار) در برخی از عرضه‌کنندگان بازار شود.

البته شکل‌گیری قدرت بازار و موقعیت مسلط در بازار به خودی خود مخل رقابت نیست، آنچه که آسیب جدی به فضای رقابتی بازار زده و به تبع آن موجب کاهش رفاه مصرف‌کننده و تضییع حقوق او می‌شود، سوءاستفاده از این موقعیت است؛ به همین دلیل باید توجه داشت کسب قدرت در بازار از طریق افزایش سهم بازاری موجب افزایش احتمال سوءاستفاده از این موقعیت و شکل‌گری انحصار می‌شود؛ بنابراین لازم است تنظیم‌گران رقابت (به‌عنوان نمونه شورای رقابت در ایران) به جهت جلوگیری از اخلال در فضای رقابتی و بهبود فضای کسب و کار به سوالاتی از قبیل مسائل زیر پاسخ دهند:

بنگاه‌ها و کسب و کارهای آنلاین مجاز به جمع‌آوری داده‌ها از چه طرقی هستند، چه اقداماتی توسط شرکت‌ها در ارتباط با داده‌ها می‌تواند موجب تضعیف فضای رقابتی شود، آیا شرکت‌های جمع‌کننده داده‌ها مالکیت تام را در استفاده از داده‌ها دارند، به عبارت دیگر، آیا امکان خرید و فروش و به اشتراک‌گذاری داده‌ها وجود دارد، راهکارهای کاهش آسیب‌های ضدرقابتی ناشی از دسترسی برخی از شرکت‌ها به داده‌ها چیست، آیا رابطه‌ای میان قانون رقابت و قوانین مرتبط با حریم خصوصی و حقوق مصرف‌کننده برقرار است؟

البته شکل‌گیری قدرت بازار و موقعیت مسلط در بازار به خودی خود مخل رقابت نیست، آنچه که آسیب جدی به فضای رقابتی بازار زده و به تبع آن موجب کاهش رفاه مصرف‌کننده و تضییع حقوق او می‌شود، سوءاستفاده از این موقعیت است؛ به همین دلیل باید توجه داشت کسب قدرت در بازار از طریق افزایش سهم بازاری موجب افزایش احتمال سوءاستفاده از این موقعیت و شکل‌گری انحصار می‌شود؛ بنابراین لازم است تنظیم‌گران رقابت (به‌عنوان نمونه شورای رقابت در ایران) به جهت جلوگیری از اخلال در فضای رقابتی و بهبود فضای کسب و کار به سوالاتی از قبیل مسائل زیر پاسخ دهند:

بنگاه‌ها و کسب و کارهای آنلاین مجاز به جمع‌آوری داده‌ها از چه طرقی هستند، چه اقداماتی توسط شرکت‌ها در ارتباط با داده‌ها می‌تواند موجب تضعیف فضای رقابتی شود، آیا شرکت‌های جمع‌کننده داده‌ها مالکیت تام را در استفاده از داده‌ها دارند، به عبارت دیگر، آیا امکان خرید و فروش و به اشتراک‌گذاری داده‌ها وجود دارد، راهکارهای کاهش آسیب‌های ضدرقابتی ناشی از دسترسی برخی از شرکت‌ها به داده‌ها چیست، آیا رابطه‌ای میان قانون رقابت و قوانین مرتبط با حریم خصوصی و حقوق مصرف‌کننده برقرار است؟

منتشر شده در روزنامه دنیای اقتصاد در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰