مودی، ترامپ و تله تعرفه‌ها؛ بازی چندجانبه دهلی در میدان ژئوپلیتیک نوین

امین نورافکن پژوهشگر ارشد اندیشکده حکمرانی شریف در یادداشتی به چالش‌های اخیر میان هند و ایالات متحده آمریکا پرداخته است.

روابط اقتصادی میان ایالات متحده و هند در ماه‌های اخیر به‌طرز بی‌سابقه‌ای متشنج شده است؛ تهدید به اعمال تعرفه‌های سنگین و اقدامات تلافی‌جویانه، این دو شریک قدیمی را در مسیری پرتنش قرار داده است. در ادامه، نگاهی می‌اندازیم به مهم‌ترین رویدادهای این کشمکش تجاری، و سپس ابعاد وسیع‌تر این رابطه، نقش تحولات ژئوپولیتیک و چشم‌انداز آینده را بررسی می‌کنیم.

 جدول زمانی تنش‌های تجاری آمریکا و هند (۲۰۲۴–۲۰۲۵)

• آوریل ۲۰۲۵ – اعلام تعرفه‌های جدید آمریکا: ترامپ با صدور فرمانی اجرایی، تعرفه‌هایی «متقابل» بر واردات از کشورهای مختلف اعمال کرد. نرخ پایه برای کالاهای وارداتی ۱۰ درصد تعیین شد، اما واردات از هند با تعرفه‌ای ۲۶ درصدی مواجه شد تا «رفتارهای ناعادلانه تجاری» اصلاح و کسری تجاری شدید آمریکا جبران شود. البته این فرمان بلافاصله به مدت ۹۰ روز تعلیق شد تا امکان مذاکرات فراهم شود.
• مه تا ژوئن ۲۰۲۵ – تعرفه بر فلزات و مناقشات در سازمان تجارت جهانی: آمریکا تعرفه واردات فولاد و آلومینیوم را دو برابر کرد (۵۰ درصد) که از ۴ ژوئن اجرایی شد. در همین حال، معافیت‌هایی که پیش‌تر به نفع هند اعمال شده بود، حذف شد. هند به سازمان تجارت جهانی اطلاع داد که در صورت ادامه این تعرفه‌ها، تا ۱.۹ میلیارد دلار تعرفه تلافی‌جویانه وضع خواهد کرد. آمریکا ادعای هند را رد کرد و با این استدلال که تعرفه‌های فلزی تحت بند امنیت ملی بوده و موضوع «حمایت تجاری» نیست اعلام کرد رسیدگی به این مسئله در حوزه اختیارات سازمان تجارت جهانی نیست.
• ژوئیه ۲۰۲۵ – ضرب‌الاجل‌ها و اقدامات تلافی‌جویانه: با نزدیک شدن به ضرب‌الاجل آمریکا برای نهایی‌سازی توافق جامع تجاری، تنش‌ها شدت گرفت. هند حاضر نشد بازار کشاورزی و لبنیات خود را به روی آمریکا باز کند، هرچند خواستار کاهش تعرفه‌ها در دیگر حوزه‌ها بود. چند روز بعد، آمریکا هشدار داد که اگر تا ۹ ژوئیه توافق حاصل نشود، واردات از هند با تعرفه ۲۶ درصدی روبه‌رو خواهد شد.
• ۳۰ ژوئیه ۲۰۲۵ – اعمال تعرفه‌های پیشین: ترامپ با صدور بیانیه‌ای رسمی، تعرفه‌ای ۲۵ درصدی بر بیشتر صادرات هند اعمال کرد که از اول اوت اجرایی می‌شود. همچنین از اعمال یک «مجازات اضافی» خبر داد که مربوط به خرید تجهیزات نظامی و نفت از روسیه توسط هند است.
• ۶ اوت ۲۰۲۵ – تشدید تعرفه‌ها: ترامپ با صدور فرمانی دیگر، تعرفه‌ای ۲۵ درصدی بر کالاهای وارداتی هند اعمال کرد که در مجموع، بار تعرفه‌ای واردات هند به ۵۰ درصد رسید. ترامپ هشدار داد که رفتارهای هند «تهدیدی خارق‌العاده و غیرعادی برای امنیت ملی آمریکا» محسوب می‌شود. البته برای مذاکرات، یک بازه ۲۱ روزه تعیین شده، اما روابط تجاری دو کشور به پایین‌ترین سطح خود رسیده است.

بستر ژئوپلیتیکی

این تقابل تجاری در بستری پیچیده از رقابت‌های ژئوپلیتیک شکل گرفته است. هم واشنگتن و هم دهلی نو درگیر رقابتی فزاینده با پکن هستند که تصمیمات اقتصادی‌شان را تحت تأثیر قرار داده است. آمریکا در سالهای اخیر تلاش می‌کرد زنجیره‌های تأمین جهانی را از وابستگی به چین دور کرده و آن‌ها را به کشورهای همسوی خود مانند هند منتقل کند. در همین راستا گروه امنیتی کواد (شامل آمریکا، هند، ژاپن و استرالیا) به‌تدریج ابعاد اقتصادی نیز به خود گرفته است. در نشست وزرای خارجه کواد در ژوئیه ۲۰۲۵، همه طرف‌ها نگرانی خود را از آینده زنجیره‌های تأمین کلیدی ابراز کردند. از نگاه کواد، چالش اصلی منطقه‌ای سلطه چین بر منابع معدنی، فناوری و مسیرهای تجاری. برای هند، نزدیکی به آمریکا و متحدانش به منزله ایجاد توازن راهبردی در برابر پکن است. با این حال، با توجه به تمرکز روزافزون واشنگتن بر بحران اوکراین و ناآرامی‌ها در غرب آسیا، به نظر می‌رسد که اهمیت راهبردی هند در محاسبات ترامپ کمرنگ شده، آن‌هم در زمانی که تنش‌های اقتصادی رو به افزایش است.

آنچه باعث تشدید تنش‌های تعرفه‌ای شد، تقابل اهداف راهبردی با واقعیت‌های اقتصادی بود. ایالات متحده به‌شدت نگران روابط تجاری فزاینده هند با روسیه و ایران هستند. هند همچنان دومین واردکننده بزرگ نفت خام روسیه و خریدار اصلی تسلیحات روسی، و نیز یکی از واردکنندگان نفت ایران است. ترامپ در ۳۰ ژوئیه شش شرکت هندی را به اتهام واردات بیش از ۲۲۰ میلیون دلار پتروشیمی ایرانی تحریم کرد. هرچند این تحریم‌ها مستقیماً با تعرفه‌ها مرتبط نبودند، اما زمان‌بندی آن‌ها نشانه‌ای از فشار هماهنگ واشنگتن برای محدود کردن روابط اقتصادی هند با ایران و روسیه است.

در بحبوحه افزایش فشارهای اقتصادی از سوی واشنگتن، نشانه‌هایی از بازنگری در سیاست خارجی هند دیده می‌شود. اخبار حاکی از آن است که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، قرار است از ۳۱ اوت تا ۱ سپتامبر در نشست سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین شرکت کند؛ سفری که در صورت انجام، نخستین حضور او در خاک چین پس از درگیری مرگبار در دره گَلوان در سال ۲۰۲۰ خواهد بود. هرچند حضور مودی هنوز رسمی نشده، اما زمینه‌سازی‌ها کاملاً مشهود است. وزیر امور خارجه هند، اس. جایشانکار، در ژوئیه به پکن سفر کرد و با مقام‌های بلندپایه، از جمله شی جین‌پینگ، دیدار داشت و به‌نوعی بستر را برای سفر احتمالی مودی فراهم ساخت.

اگر این سفر انجام شود، پیامدهای نمادین آن بسیار قابل‌توجه خواهد بود. این نه‌تنها نشانه‌ای از گرم شدن محتاطانه در روابط دهلی-پکن خواهد بود، بلکه پیامی غیرمستقیم به واشنگتن نیز خواهد فرستاد: اینکه هند همچنان گزینه‌های دیپلماتیک خود فراتر از جبهه غربی حفظ کرده است و همچنان راهبرد «هم‌راستایی چندجانبه» را دنبال می‌کند، یعنی مشارکت هم‌زمان در گروه‌بندی‌های منطقه‌ای گوناگون و گاه متعارض المنافع؛ بدون وابستگی کامل به هیچ‌یک از بلوک‌ها.

چشم‌انداز پیش رو؛ فرصت‌ها و خطرات برای ایران

در حالی‌که اوت ۲۰۲۵ آغاز شده، تعرفه ۵۰ درصدی آمریکا بر کالاهای هندی به اجرا درآمده و هر دو کشور در حال افزایش فشار دیپلماتیک هستند، بی‌آنکه راه مذاکره را کاملاً ببندند. اگرچه مشکلات فنی از طریق گفت‌وگو و دادن امتیاز در برخی حوزه‌ها (مثل بازار فولاد یا فناوری) قابل حل است، اما احتمال وقوع سناریوهای بسیار خوش‌بینانه به مرور کمتر و کمتر می‌شود. هند با نمایش نمادین «چرخش راهبردی» و ارسال سیگنال استقلال، تلاش دارد موضع خود را تقویت کند اما از سوی دیگر، ترامپ بارها نشان داده که به اقدامات نمادین بسیار بیشتر از موفقیت‌های فنی در مذاکرات خارجی اهمیت می‌دهد. هنوز مشخص نیست که تصمیم جسورانه مودی به ثمر خواهد نشست یا نه، اما نباید در تفسیر این سفر اغراق کرد. در نهایت، هند بعید است بتواند خود را قانع کند که به مدار چین وارد شود. تلاش برای ایجاد زنجیره‌های تأمین مطمئن همچنان ادامه دارد و نه هند و نه آمریکا، آمادگی کنار گذاشتن دهه‌ها همکاری اقتصادی و دسترسی به بازارهای عظیم یکدیگر را ندارند.

در صورتی‌که توافقی حاصل نشود، تنش‌ها ممکن است از حوزه تعرفه‌ها فراتر برود. هند شاید اقدامات تلافی‌جویانه بیشتری را از مسیر سازمان تجارت جهانی پیگیری کند یا همکاری تجاری خود را با بریکس گسترش دهد، که می‌تواند نفوذ آمریکا را کاهش دهد. همچنین، شرکت‌های چندملیتی مستقر در هند (و حتی دیگر کشورها) که به دنبال زنجیره‌های تأمین پایدار هستند، ممکن است به دلیل عدم قطعیت در دسترسی به بازار آمریکا، به سوی چین گرایش پیدا کنند. یک جنگ تجاری بین هند و آمریکا می‌تواند به سرعت از سطح تنش دوجانبه فراتر رود و به‌عنوان نشانه‌ای از بی‌ثباتی در اردوگاه غرب تعبیر شود. هفته‌های پیش رو مشخص خواهد کرد که آیا این برخورد، یک انحراف موقت است یا شکافی ماندگار در یکی از مهم‌ترین روابط قرن بیست‌ویکم. فارغ از نتیجه، وضعیت موجود می‌تواند برای ایران فرصتی باشد تا با تکیه بر گفتمان استقلال راهبردی هند، روابط دو جانبه خود را گسترش دهد.

از جمله فرصت‌های مشخص در شرایط جدید، می‌توان به تأمین بخشی از نیاز هند به پتروشیمی‌های پایه و گریدهای خاص پلیمر اشاره کرد. با افزایش فشار تحریم‌های آمریکا، برخی واحدهای پایین‌دستی شیمیایی در هند با کمبود مواد اولیه‌ای مانند پلی‌اتیلن سنگین و متانول مواجه‌اند. ایران، با ظرفیت مازاد در این حوزه، می‌تواند شریک مطمئنی باشد. ورود از مسیرهای واسط مانند امارات می‌تواند مسیر تازه‌ای برای فروش پایدار فرآورده‌های پتروشیمی ایران باز کند.

در سطح زیرساختی، با وجود تمام مشکلاتی که در سالهای اخیر در توسعه راهگذرهای مختلف مانند راهگذر شمال-جنوب وجود داشته است، اکنون فرصت همکاری لجستیکی در این پروژه‌های ترانزیتی آسیب‌دیده جای بازنگری راهبردی دارد. دهلی فارغ از آنچه در پویایی‌های روابطش با واشنگتن پدید آید، به‌دنبال اتصال به بازارهای روسیه و آسیای مرکزی است و ایران همچنان امن‌ترین و به‌صرفه‌ترین مسیر اتصال به شمار می‌رود. در نهایت، تهاتر هوشمند نفت با واردات فناوری‌های راهبردی از هند، رویکردی واقع‌بینانه و نیازمحور است. در حالی‌که شرکت‌های هندی همچنان به نفت ایران علاقه‌مندند، تهران نیز نیازمند فناوری‌های خاص پالایشی، دارویی و زیستی است که هند در آنها حرف زیادی برای گفتن دارد. طراحی یک مدل تهاتر چندلایه از طریق مناطق آزاد یا بانک‌های واسط، می‌تواند فشار تحریم‌ها را دور بزند و روابط دوجانبه را وارد سطح عملیاتی جدیدی کند.

 منتشر شده در: خبرگزاری ایرنا