سه سناریو پیرامون تصمیم ترامپ درباره قدس

برنامه‌های در حال انجام, حوزه های تخصصی, دیدگاه تخصصی, محصولات, مطالعات سیاسی و بین‌الملل, میزهای منطقه‌ای 

تصمیم دونالد ترامپ مبنی بر انتقال سفارت ایالات‌متحده به بیت‌المقدس که بیانگر به رسمیت شناختن این شهر به‌عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی است، یکی دیگر از اقدامات جنجال‌آفرین او در یک سال گذشته است. ترامپ که پیش‌ازاین، در دوران کارزار انتخاباتی وعده چنین اقدامی را داده بود، حالا با امضای این وعده، بار دیگر آمریکا را در معرض آزمونی بزرگ درزمینهٔ صلح و امنیت بین‌المللی قرار داده است. تصمیم دونالد ترامپ اگرچه با واکنش‌های جهانی و حتی متحدان غر بی او مواجه شده است، بااین‌وجود، نمی‌توان پیامدهای این تصمیم را صرفاً محدود به واکنش‌های رسمی دانست. چراکه این تصمیم جنجالی، آبستن تحولاتی در سطح بین‌المللی و منطقه‌ای خواهد شد. ازآنجایی‌که جمهوری اسلامی ایران، پیش‌قراول مبارزه با رژیم صهیونیستی در عصر کنونی است، بدون شک این رویداد می‌تواند منافع ملی و رفتار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را در دو سطح جهان اسلام و نظام بین‌الملل تحت تأثیر قرار دهد. در اینجا به سناریوها و پیامدهای احتمالی حاکم بر اقدام ترامپ در دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی خواهیم پرداخت.

سناریوی اول: شکل‌گیری ائتلاف کشورهای اسلامی در مقابل آمریکا و اسرائیل

اولین سناریوی محتمل بر تصمیم ترامپ، شکل‌گیری ائتلاف کشورهای اسلامی در مقابل آمریکا و اسرائیل است. در این سناریو کشورهای اسلامی با متحدشدن علیه رژیم صهیونیستی بسیاری از اختلافات خود را به میزان قابل‌توجهی حل‌وفصل خواهند کرد. در این سناریو دو کشور ایران و عربستان به همدیگر نزدیک می‌شوند و اختلافات سیاسی خود را به دلیل وجود دشمنی مشترک به نام رژیم صهیونیستی به میزان قابل‌توجهی کاهش خواهند داد. علاوه بر این، اختلافات دیگر قدرت‌های منطقه ازجمله ترکیه و عربستان، قطر و عربستان، سوریه و کشورهای خلیج‌فارس، به میزان قابل‌توجهی تحت تأثیر این تصمیم جنجالی خواهد گرفت.

مهم‌ترین پیشران این سناریو، مواضع دیرینه اغلب کشورهای جهان اسلام در قبال شناسایی رژیم صهیونیستی است. به این معنا که کشورهای اسلامی بعد از تأسیس رژیم صهیونیستی، همواره موضعی انتقادی نسبت به آن داشته‌اند. علی‌رغم شناسایی این رژیم از سوی برخی کشورها مثل مصر و اردن، هیچ‌یک از آن‌ها حاضر به پذیرش انتخاب بیت‌المقدس به‌عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی نشده‌اند. شاخص اصلی این سناریو این است که در روزهای اخیر همه کشورهای اسلامی ازجمله ایران، عربستان، مصر، اردن و دیگر کشورهای اسلامی ضمن محکوم کردن اقدام ترامپ، آن را اقدامی تحریک‌آمیز تلقی کرده و درباره پیامدهای آتی آن هشدار داده‌اند. شاخص دیگر تحقق این سناریو، درخواست هم‌زمان ترامپ از عربستان به‌منظور پایان بخشیدن حملات هوایی به یمن به هنگام امضای انتقال سفارت به بیت‌المقدس است که می‌تواند در آینده منجر به فاصله گرفتن عربستان از سیاست‌های آمریکا شود.

از نتایج این سناریو، انسجام کشورهای اسلامی است که در دهه‌های اخیر از سوی ایالات‌متحده در چارچوب مذاکرات صلح، ونیز اختلافات سیاسی ناشی از تحولات امنیتی منطقه غرب آسیا به میزان قابل‌توجهی از بین رفته است. دومین پیامد این است که بسیاری از توافقات سیاسی و امنیتی کشورهای حوزه خلیج‌فارس با آمریکا، در عمل کارایی خود را از دست خواهند داد. سوم اینکه این سناریو موجب آشکار شدن ماهیت پوشالی سیاست‌های صلح طلبانه آمریکا می‌شود. همان‌طور که باربارا سالوین عضو شورای آتلانتیک، این تصمیم ترامپ را مؤید این نکته می‌داند که سیاست صلح توهمی بیش نبوده است.

در رابطه با ایران باید گفت، جمهوری اسلامی فرصت مناسب‌تری برای تبلیغ و پیشبرد اصول و ارزش‌های انقلاب اسلامی ازجمله مبارزه با استکبار و دفاع از حقوق مستضعفین و مظلومان می‌یابد. علاوه بر این، این سناریو موجب اثبات حقانیت مواضع ۳۹ ساله جمهوری اسلامی در مورد سیاست‌های دوگانه ایالات‌متحده آمریکا می‌شود.

سناریوی دوم: واگرایی کشورهای اسلامی

در این سناریو، مواضع کشورهای اسلامی به میزان قابل‌توجهی تحت تأثیر اختلافات سیاسی و امنیتی قرار می‌گیرد. برای مثال کشورهایی مثل ایران، سوریه، عراق و لبنان در یک طیف و در طیف دیگر کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس قرار دارند که هرکدام مواضعی متفاوت نسبت به آمریکا و رژیم صهیونیستی دارند. مواضع سازش جویانه اغلب کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی در چند دهه اخیر، تلاش آن‌ها برای اتحاد با آمریکا و رژیم صهیونیستی علیه ایران و درنهایت موافقت‌نامه‌های نظامی- استراتژیک کشورهای حوزه خلیج‌فارس با ایالات‌متحده در سال‌های اخیر ازجمله پیشران‌های این سناریو محسوب می‌شوند.

مهم‌ترین پیامد این سناریو، ائتلاف کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی و شکل‌گیری اتحاد علیه ایران است. ازآنجایی‌که کشورهای عربی تهدید بزرگ‌تری به نام ایران خواهند داشت، به‌راحتی حاضر نخواهند شد، مواضع دوستانه خود با رژیم صهیونیستی و آمریکا را به خاطر وجود این تهدید مشترک، خدشه‌دار کنند. در این سناریو، جمهوری اسلامی ایران باید موضعی محتاطانه در پیش بگیرد. چراکه هرگونه اقدام شتاب‌زده چه‌بسا ممکن است، نه‌تنها موجبات اتحاد هرچه بیشتر آمریکا و رژیم صهیونیستی با کشورهای عربی را فراهم خواهد کرد، بلکه هزینه‌های اجماع سازی سیاست خارجی ایران علیه رژیم صهیونیستی را بالا خواهد برد.

سناریوی سوم: اجماع اروپا و چین علیه آمریکا و موضع محتاطانه روسیه

در سطح بین‌الملل، مهم‌ترین سناریو شکل‌گیری اجماع اروپا و چین علیه یک‌جانبه‌گرایی ترامپ است. در این سناریو کشورهای اروپایی اقدام ترامپ را نمونه‌ای دیگر از یک‌جانبه‌گرایی او در عرصه نظام بین‌الملل می‌دانند و تلاش خواهند کرد موضع ترامپ را موردانتقاد قرار دهند. از سویی دیگر، روسیه که از دوران ریاست جمهوری ترامپ روابط به نسبت آرامی با ایالات‌متحده تجربه کرده است تلاش خواهد کرد با بهره‌گیری از شکاف به وجود آمده میان آمریکا و اروپا، زمینه‌های بهبود روابط خود با آمریکا و خروج از انزوای سال‌های اخیر را فراهم کند. به همین منظور روسیه موضع خود را در برابر قدس به‌طور شفاف اعلام نمی‌کند. زیرا هرگونه موضع شفاف و حمایت مستقیم از تصمیم ترامپ و رژیم صهیونیستی موجب بروز تنش با ایران خواهد شد.

مخالف بودن تصمیم ترامپ با رویه صلح‌گرایانه آمریکا در قطعنامه‌های سازمان ملل متحد، بروز اختلافات میان اروپا و آمریکا در یک سال اخیر، بالا گرفتن اختلافات میان بریتانیا با آمریکا و موضع محتاطانه روسیه از مهم‌ترین شاخص‌های این سناریو محسوب می‌شوند. اروپا و چین، تصمیم ترامپ را نه‌تنها خلاف قطعنامه‌های سازمان ملل متحد، بلکه در راستای بی‌اعتنایی او به پیمان‌ها و توافقنامه‌های بین‌المللی می‌دانند که از مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده نظم بین‌المللی هستند. محکوم نمودن اقدام ترامپ از سوی اعضای اروپایی دائم شورای امنیت، چین و آلمان در این راستا قابل ارزیابی است. برای مثال فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، تصمیم ترامپ را اقدامی رو به عقب و بازگشت به تاریکی خوانده است. ضمن اینکه بالا گرفتن اختلافات انگلیس با آمریکا در شرایط کنونی، می‌تواند نقش زیادی در تحقق این سناریو داشته باشد. انگلیس و آمریکا درحالی‌که در دو دهه اخیر از متحدان استراتژیک یکدیگر در مسائل مختلف بوده‌اند. در روزهای اخیر درنتیجه بروز اختلافات رهبران بریتانیا با آمریکا، چشم‌انداز اختلاف دیدگاه امریکا و بریتانیا بر سر مسئله فلسطین بیش از هر زمان دیگر جدی‌تر شده است.

مهم‌ترین پیامد امنیتی این سناریو برای جمهوری اسلامی ایران، ایجاد شکاف میان دشمنان دیرینه به‌خصوص انگلیس و آمریکا است. انگلیس که خود از عاملان اصلی ایجاد رژیم صهیونیستی بوده، با مخالفت خود نسبت به تصمیم ترامپ، اقدامی در راستای مشروعیت زدایی از این رژیم برداشته است. اقدامی که برای جمهوری اسلامی ایران بیش از سایر کشورها خوشایند خواهد بود. اما از سویی دیگر ممکن است تحقق چنین سناریویی موجبات دور شدن جمهوری اسلامی ایران را از شریک استراتژیک خود یعنی روسیه را فراهم کند.

نتیجه‌گیری

تصمیم ترامپ خط بطلانی بر مذاکرات صلح در غرب آسیا و شمال آفریقا محسوب می‌شود. اگرچه گفتگوهای صلح مدت‌هاست که متوقف‌شده اما همواره انتظار ازسرگیری این مذاکرات وجود داشته است. تصمیم دونالد ترامپ به معنای خروج فلسطینی‌ها از مذاکرات صلح با رژیم صهیونیستی خواهد بود. هم‌چنین این اقدام موجب شکست راهبرد دو دولتی در سرزمین‌های اشغالی خواهد بود که بر اساس آن دولت فلسطینی باید در قدس شرقی تشکیل می‌شد.

نهایت اینکه این اقدام امریکا موجب می‌شود که مسئله فلسطین یک‌بار دیگر از حاشیه به متن تحولات خاورمیانه تبدیل شود. این تصمیم ترامپ ممکن است به اجماعی جهانی و یا حداقل اجماعی در میان مسلمانان علیه رژیم صهیونیستی تبدیل شود. بااین‌حال، تحقق این پیامدها منوط به تحقق شرایطی است که در سناریوهای چهارگانه مزبور موردبررسی قرار گرفت. در این راستا جمهوری اسلامی نیز باید ضمن پرهیز از شتاب‌زدگی، مواضع خود را برای تحقق هر یک از سناریوهای فوق مهیا کند.