تأملی بر مقوله سربازی اجباری: مقدمه

روزنوشت اقتصاد

تأملی بر مقوله سربازی اجباری: مقدمه 

به امید خدا بنا دارم در سلسله‌ای از نوشتارها روندهای شکل‌گیری وضعیت کنونی سربازی در کشور و همچنین راهکارهای پیش رو به‌منظور حل‌وفصل چالش‌های آن را بررسی نمایم.

اهداف شکل‌گیری دوره وظیفه عمومی

بر اساس قانون به‌صورت کلی اهداف شکل‌گیری دوره وظیفه عمومی را می‌توان در دو مورد زیر خلاصه نمود:

تأمین نیروی لازم به‌منظور تأمین امنیت کشور

لزوم ارائه آموزش‌های نظامی به آحاد جامعه

هدف اول به‌عنوان مبنای شکل‌گیری دوره ضرورت (که در حال حاضر در کشور ما به‌موجب قانون یک دوره ۲۲ ماهه را شامل می‌شود)، مقوله تأمین نیاز کشور به نیروی انسانی لازم در حوزه امنیت را موردتوجه قرار می‌دهد. ازآنجایی‌که لازمه به‌کارگیری نیروی سرباز در بخش دفاعی کشور ارائه آموزش‌های مقدماتی به نیروهای غیرحرفه‌ای است، در شرایط کنونی دوره آموزشی مقدماتی به مدت ۲ ماه برای کلیه سربازان وظیفه در نظر گرفته‌شده است. فارغ از این مقوله نیز ازآنجایی‌که بر اساس تعالیم اسلامی دفاع در برابر دشمن یک وظیفه همگانی برای هر یک از آحاد جامعه است، حتی در صورت برخورداری کشور از نیروی حرفه‌ای نظامی نیز برخی معتقد به لزوم آموزش مهارت‌های دفاعی به آحاد جامعه توسط حکومت هستند (هدف دوم) که الگوی آموزشی کنونی به‌عنوان راهکاری برای تحقق آن قابل‌تصور است. به‌هرحال لازم به ذکر است که دو هدف فوق، اهداف ابتدایی شکل‌گیری وظیفه عمومی هستند. ازاین‌رو سایر روش‌های به‌کارگیری سربازان وظیفه ازجمله سرباز صنعت، امریه و هیئت‌علمی وظیفه که مستقیماً با مقوله دفاع و امنیت ملی در ارتباط نیستند صرفاً راهکاری برای به‌کارگیری نیروهای متخصص، اما غیرمفید در بخش دفاعی کشور مطرح هستند و به‌خودی‌خود از اهداف اولیه برقراری نظام‌وظیفه عمومی به شمار نمی‌روند.

لزوم وجود خدمت عمومی

فارغ از سوابق تاریخی شکل‌گیری خدمت سربازی اجباری در ایران و جهان، از منظر اقتصادی تأمین امنیت به‌عنوان یک کالای عمومی نیازمند مداخله حاکمیت بوده و به‌خودی‌خود نمی‌تواند از طریق سازوکارهای بازار تحقق یابد. به‌صورت کلی دو رویکرد به‌منظور برآوردن این نیاز از طریق مداخله دولت ممکن است که گاه یکی از این رویکردها و بعضاً ترکیبی از آن‌ها در کشورهای مختلف انجام می‌پذیرد. رویکرد اول (که در مورد غالب کالاهای عمومی نیز قابل‌استفاده است) اخذ مالیات از جامعه توسط دولت به‌منظور تأمین هزینه‌های دفاعی کشور است. رویکرد دوم که می‌توان آن را به‌صورت اخذ مالیات بر نیروی انسانی تصور نمود، اجبار حضور آحاد جامعه در یک بازه مشخص به‌عنوان سرباز در بخش‌های دفاعی و امنیتی کشور است. برخی کشورها که صرفاً از ارتش حرفه‌ای در مقوله امنیت بهره می‌برند درواقع صرفاً رویکرد اول را اتخاذ می‌نمایند و برخی کشورها ازجمله ایران که در آن‌ها سربازی اجباری وجود دارد ترکیبی از این دو رویکرد را مورداستفاده قرار داده‌اند.

همان‌گونه که قابل پیش‌بینی است رویکرد به‌کارگیری سربازی اجباری به دلایل متعددی ازجمله استفاده از نیروهای غیرحرفه‌ای و بی‌انگیزه و تبعات اجتماعی شناخته‌شده در آن همواره موردنقد بوده است که تبعات منفی آن در حال حاضر در کشور ما نیز بر همگان مشهود است.

با این مقدمه در نوشتارهای آتی با بررسی برخی از الگوهاِیی که بر مبنای رویکردهای فوق برای تأمین نیازهای دفاعی کشور قابل‌تصور است، علی‌الخصوص الگوی ارتش حرفه‌ای، الگوی پیشنهادی نگارنده مورد معرفی قرار خواهد گرفت.