اندیشکده چیست؟

به‌هم‌پیوستگی روزافزون جوامع، تقریباً تمام ابعاد حیات انسانی را در معرض دامنه تأثیر سیاست‌های نهادهای حاکمیتی در سطوح مختلف قرار داده است به‌طوری‌که امروزه دیگر تصور اداره‌شانی از شئونی زندگی بشری به‌صورت فردی و مجزا از اتصالات و نظام‌های اجتماعی تقریباً ناممکن است. از تربیت و فرهنگ گرفته تا سیاست و اجتماع، و از صنعت و اقتصاد و انرژی گرفته تا علم و فناوری، همگی عرصه‌هایی است که از حوزه نفوذ سیاست‌های حاکمیتی مستقیم و غیرمستقیم دولت‌ها (Government) و دستگاه‌های حکومتی (Governance) خارج نیستند، هرچند نوع و مکانیزم مداخله نهادهای سیاست‌گذار به‌صورت مداوم در حال تحول و دگرگونی است.

از طرف دیگر، تنوع و پیچیدگی فزاینده مسائل اجتماعی و ظهور بحران‌های متعدد ملی و بین‌المللی، ضرورت افزایش میزان دقت و اعتبار سیاست‌های اعمال‌شده از سوی دولت‌ها را باهدف جلوگیری از وقوع شکست‌های سیاستی (Policy Failure) و تحمیل هزینه‌های گزاف به جوامع دوچندان نموده‌اند.

ازاین‌رو یادگیری سیاستی (Policy Learning) به معنی ایجاد دینامیک استفاده از یافته‌های بشری، تجارب سیاستی و نوآوری‌های علمی در ارتقای سطح سیاست‌های حاکمیتی و کاهش ریسک‌های تابعه، مفهوم نوینی است که در ادبیات سیاست‌گذاری مدرن جایگاهی درخور توجه پیدا نموده است.

در همین راستا، اندیشکده‌ها (Think Tanks) به‌عنوان ساختاری اختصاصی باهدف تسهیل و تعمیق فرایند یادگیری سیاستی و مساعدت سیاست‌گذاران با تولید ایده‌های سیاستی و ایجاد اتصال بین مراکز تولید دانش و سیاست‌گذاران از اواخر قرن نوزده وارد عرصه علمی سیاست‌گذاری شدند که با ظهور جنگ‌های جهانی و متعاقب آن بحران‌های اقتصادی-اجتماعی دهه ۷۰ میلادی موج‌های دوم و سوم اندیشکده‌های نوین شکل گرفتند که همچنان شاهد روند رو به رشد کمی و کیفی (به نقل از McGunn) این قبیل مؤسسات سیاست پژوهی و تصمیم‌سازی در نقاط مختلف جهان هستیم.

اگر بخواهیم به‌طور خلاصه اندیشکده را تعریف نماییم، تعریف برنامه اندیشکده و جوامع مدنی دانشگاه پنسیلوانیا (TTCSP)، تعریف جامعی به نظر می‌رسد:

«اندیشکده‌ها سازمان‌های پژوهش تحلیلی سیاست‌گذاری عمومی و تعاملی هستند که درباره مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی، پژوهش‌ها، تحلیل‌ها و توصیه‌های مبتنی بر سیاست‌گذاری تولید می‌کنند. درنتیجه سیاست‌گذاران و عموم مردم را قادر می‌سازند تا در مورد سیاست‌های عمومی، تصمیمات آگاهانه‌ای بگیرند.»

دسته‌بندی اندیشکده‌ها بر اساس دسته‌بندیTTCSP:

دسته‌بندی

تعریف

خودمختار و مستقل

استقلال زیاد از هر گروه وابسته و تأمین‌کننده مالی و مستقل در عملکرد و تأمین مالی از حکومت.

شبه مستقل

مستقل از حکومت ولی تحت کنترل گروه‌های وابسته، تأمین‌کننده مالی و یا موسسات طرف قرارداد که بخش اعظمی از تأمین مالی را فراهم می‌کنند و تأثیر زیادی بر عملکرد اندیشکده دارند.

وابسته به حکومت (حکومتی)

بخشی از ساختار رسمی حکومت

شبه حکومتی

منحصراً از کمک‌های مالی و قراردادهای حکومتی تأمین مالی می‌شوند ولی بخشی از ساختار رسمی حکومت نیستند

وابسته به دانشگاه (دانشگاهی)

مرکز پژوهش‌های سیاستی در یک دانشگاه

وابسته به احزاب سیاسی

به‌صورت رسمی وابسته به یک حزب سیاسی هستند

شرکتی (انتفاعی)

سازمان پژوهش سیاست‌گذاری عمومی انتفاعی وابسته به یک شرکت، یا منحصراً بر مبنای انتفاع فعالیت می‌کند.

پراکندگی و تعداد اندیشکده‌ها در جهانکشورهایی با بیشترین تعداد اندیشکده

رتبه

کشور

تعداد اندیشکده

۱

ایالات‌متحده امریکا

۱۸۳۵

۲

چین

۴۳۵

۳

انگلستان

۲۸۸

۴

هند

۲۸۰

۵

آلمان

۱۹۵

۶

فرانسه

۱۸۰

۷

آرژانتین

۱۳۸

۸

روسیه

۱۲۲

۹

ژاپن

۱۰۹

۱۰

کانادا

۹۹

۱۱

ایتالیا

۹۷

۱۲

برزیل

۸۹

۱۳

آفریقای جنوبی

۸۶

۱۴

سوئد

۷۷

۱۵

سوئیس

۷۳

۱۶

استرالیا

۶۳

۱۷

مکزیک

۶۱

۱۸

ایران

۵۹

۱۹

بولیوی

۵۹

۲۰

رژیم صهیونیستی

۵۸

۲۱

هلند

۵۸

۲۲

اسپانیا

۵۵

۲۳

رمانی

۵۴

۲۴

کنیا

۵۳

۲۵

بلژیک

۵۳

مهم‌ترین ابر روندهای (Mega Trends) اندیشکده در جهان

• جهانی‌شدن
• رشد بازیگران بین‌المللی
• مردم‌سالاری (Democratization)
• تقاضای اطلاعات و تحلیل‌های مستقل
• بزرگ داده‌ها و ابررایانه‌ها
• افزایش پیچیدگی مسائل سیاستی
• عصر اطلاعات و نرخ تغییرات فناوری
• افزایش مناظرات باز در مورد تصمیم‌سازی‌های حکومتی

چالش‌های نوظهور پیش روی اندیشکده

• تغییرات اساسی در الگوهای تأمین مالی
• افزایش تخصص گرایی
• افزایش سطح رقابت
• تأثیرگذاری و استقلال
• خروجی در مقابل اثرگذاری
• اندیشکده با روح سمن (سازمان‌های مردم‌نهاد)
• سازمان دورگه
• تأثیر اینترنت، رسانه‌های جدید، شبکه‌سازی اجتماعی، و فضای ابری
• عمل در مقابل ایده
• تمرکز بیشتر بر روابط خارجی و راهبردهای بازاریابی
• جهانی‌شدن
• تنش‌های مدیریتی و رهبری
• غیرمتمرکزشان قدرت
• شفاف‌سازی مرز بین اندیشکده و ژورنالیسم
• بن‌بست‌های جهانی
• فرسودگی بحران‌ها

برترین اندیشکده‌های جهان

رتبه

نام اندیشکده

وب‌سایت

۱

Brookings Institution (United States)

www.brookings.edu

۲

Chatham House (United Kingdom)

www.chathamhouse.org

۳

Carnegie Endowment for International Peace (United States)

www.carnegieendowment.org

۵

Bruegel (Belgium)

www.bruegel.org

۶

Council on Foreign Relations (CFR) (United States)

www.cfr.org

۷

International Institute for Strategic Studies (IISS) (United Kingdom)

www.iiss.org

۸

RAND Corporation (United States)

www.rand.org

۹

Woodrow Wilson International Center for Scholars (United States)

www.wilsoncenter.org

۱۰

Amnesty International (AI) (United Kingdom)

www.amnesty.org

برترین اندیشکده‌های دانشگاهی جهان

رتبه

اندیشکده

وب‌سایت

۱

Belfer Center for Science and International Affairs, Harvard University (United States)

www.belfercenter.org

۲

Center for International Development (CID), Harvard University (United States)

www.hks.harvard.edu/centers/cid

۳

IDEAS/Public Policy Group, London School of Economics and Political Science (LSE) (United Kingdom)

http://www.lse.ac.uk/government/research/resgroups/LSEPublicPolicy/Home.aspx

۴

James A. Baker III Institute for Public Policy, Rice University (United States)

www.bakerinstitute.org

۵

Institute of Development Studies (IDS), University of Sussex (United Kingdom)

www.ids.ac.uk

۶

Centre for Defence Studies (CDS), King’s College London (United Kingdom)

https://www.kcl.ac.uk/sspp/departments/warstudies/research/groups/cds/index.aspx

۷

Hoover Institution, Stanford University (United States)

www.hoover.org

۸

Center for International Security and Cooperation (CISAC), Stanford University (United States)

cisac.fsi.stanford.edu

۹

BRICS Policy Center, Pontifical Catholic University of Rio de Janeiro (PUC-Rio) (Brazil)

http://bricspolicycenter.org/homolog/initiative/interna/13

۱۰

Edwin O. Reischauer Center for East Asian Studies, SAIS, Johns Hopkins University (United States)

www.reischauercenter.org

اندیشکده‌ در ایران

در کشور ما ایران علیرغم اینکه ایجاد اندیشکده‌های مستقل و در طراز جهانی دارای سابقه‌ای طولانی و موفق نیستند، توسعه روزافزون کمی و کیفی نهادهای آکادمیک و پتانسیل‌های دانشگاهی از یک‌سو و گسترش میزان و پیچیدگی مسائل عمومی ملی و عدم امکان مدیریت متمرکز دولتی در تمام عرصه‌ها، لزوم اتصال و بهره‌گیری از پتانسیل‌های علمی را در حل مسائل به هم تنیده سیاستی و ملی، گریزناپذیر نموده است.

مسائل عمومی اندیشکده‌های ایران

• چالش حفظ استقلال نسبی ساختاری، مالی و تحلیلی
• عدم وجود زیرساخت مناسب مالی
• جوان بودن مباحث سیاست‌گذاری در ایران
• نبود فرهنگ سرمایه‌گذاری خیریه در این‌گونه فعالیت‌ها
• ساختار بوروکراتیک بسته و متمرکز
• عدم ساخت‌یافتگی نظام سیاسی و احزاب
• سطحی‌نگری و سیاست زدگی رسانه‌ای
• تئوری زدگی غیربومی نظام آکادمیک کشور و عدم تعادل بین پژوهش‌های آکادمیک و معطوف به عمل
• اندیشکده ساختاری تعریف‌نشده در نهادهای رسمی آموزش عالی کشور

تعداد اندیشکده‌های ایران ۵۹ اندیشکده (بر اساس GGTTI 2015) ذکرشده است که در منطقه‌ی غرب آسیا و شمال آفریقا رتبه‌ی اول و در کل آسیا رتبه‌ی سوم را ازلحاظ تعداد اندیشکده‌ها کسب نموده است. البته به دلیل عدم شفافیت اطلاعات، تنها از چند اندیشکده‌ی ایرانی نام برده شده است. در بین اندیشکده‌های جهانی به‌غیراز اندیشکده‌های آمریکایی، بهترین رتبه‌ی اندیشکده‌های ایران، ۱۵۳ است.
* در تهیه این نوشتار، از گزارش TTCSP Global Go To Think Tank Index Reports 2015 اقتباس شده است که از اینجا قابل دریافت است.