گزارش حکمرانی در عمل۱۲: دینامیک جمعیت ایران

مقوله جمعیت یکی از پایه‌های مهم اقتدار هر کشور است؛ کاهش معنادارش به کاهش اقتدار و نفوذ کشور می‌انجامد و افزایش بیش‌ازحدش مدیریت کشور را با بحران روبرو می‌کند؛ ازاین‌رو، مدل‌سازی جمعیتی ایران و پیش‌بینی روند آن برای سیاست‌گذاری کلانْ حیاتی است. در این راستا، تیمی از ریاضی‌دانان و استادهای علوم اجتماعی به کمک ابزارهای کمی محاسباتی و مدل‌سازی پیشرفتهٔ مسائل اجتماعی، پروژه‌ای برای مدل‌سازی دینامیک جمعیت ایران بر پایهٔ الگوی عامل محور اجرا کردند. در دوازدهمین نشست از سلسله نشست‌های حکمرانی در عمل، در خدمت آقای آرمان رضایتی یکی از اعضای گروه و مسئول برنامه‌نویسی پروژه بودیم.

در ابتدا، رضایتی توضیحاتی کلی دربارهٔ روند تغییرات جمعیتی ایران به دست داد: داده‌های مرکز آمار، دربردارندهٔ تغییرات جمعیتی ایران از سال ۱۳۴۴ تا سال ۱۳۹۴ است. تا پیش از سال ۱۳۳۰ نوسانات جمعیتی ایران بسیار شدید بوده است؛ از سال ۱۳۳۰ به بعد، با اجرای برنامه‌های سراسری بهداشت و آموزش، روند جمعیتی ایران منظم‌تر شد. آمارها نشان می‌دهد از سال ۱۳۴۴، شمار تولدها روندی صعودی دارد و سالی ۱۰ هزار نفر بر شمار تولدها افزوده‌شده است. از سال ۵۹ جهشی در شمار تولدها رخ می‌دهد و تولدها در مدت دو سال، ۱ میلیون افزایش می‌یابد. سه‌نقطهٔ اوج شمار تولدها مربوط به سال‌های ۵۹، ۶۰ و ۶۵ است. بعدازآن شمار تولدها هرسال کمتر می‌شود و در سال ۸۳ به کمترین میزان می‌رسد؛ سال ۸۴ این روند دوباره معکوس می‌شود و تعداد تولدها روند افزایشی می‌گیرد.

رضایتی در ادامه توضیحاتی دربارهٔ شکل‌گیری این پروژه ارائه کرد: پروژه از سال ۱۳۹۳ آغاز به کار کرد. هدف از پروژه، یکی بررسی عوامل تأثیرگذار بر نرخ باروری و تغییرات جمعیتی و دیگری رسیدن به الگویی کمی برای توضیح پیچیدگی‌های مسئلهٔ دینامیسم جمعیت بود. روش‌های بررسی‌شده، طیفی گسترده‌ای از روش‌ها، از مدل سیستم‌های دینامیکی تا مدل عامل محور بود. بررسی‌ها نشان داد که ۳۰۰ مطالعه دربارهٔ جمعیت و باروری در ایران در قالب مقالات چاپ‌شده است. بیشتر این مطالعات، موردی، دارای نگاه محلی و محدود و نه فراگیر و نیز فاقد امکان پیش‌بینی یا انجام پیش‌بینی بر اساس روش‌های خطی رگرسیون است. برای پرهیز از این آسیب‌ها، مدل عامل محور، مبنای پروژه قرار گرفت.

مدل عامل محور در بسیاری از مسئله‌های اجتماعی و اقتصادی مثل بررسی بازارهای مالی، منازعات حکومتی، پیش‌بینی تحولات ژئوپلیتیک و… استفاده‌شده است. افزون بر سرشماری‌های کلان مرکز آمار، دادهٔ اصلی به‌کاررفته در پروژه، نتایج طرح آمارگیری گذران وقت بود که مشخصات جزئی زندگی حدود ۴۰ هزار نفر از افراد تهرانی را بازتاب داده بود. بر اساس این دادهٔ اصلی، دیگر داده‌های فرعی و برخی نظریات اجتماعی دربارهٔ مراحل انتخاب همسر و ازدواج و عوامل تأثیرگذار بر فرزند آوری، این پروژه کد نویسی و روند جمعیتی ایران در ۳۰ سال آینده مشخص شد.

ازنظر رضایتی، از مشخصات مهم این برنامه، مدیریت پذیری ورودی‌های آن است که بر اساس آن می‌توان سناریوهای گوناگون جمعیتی ارائه کرد. یکی از سناریوهای اصلی و محتمل اجراشده نشان می‌دهد که جمعیت ایران تا حدود ۳۰ سال آینده روند افزایشی خواهد داشت؛ هرچند نرخ افزایش روبه کاهش خواهد بود. همچنین ازنظر ایشان، پروژه توانسته است با تقریب مناسبی روند جمعیتی سال‌های پس از ۸۸ (سال مبنای پروژه) را محاسبه و پیش‌بینی کند. در پایان حاضران در جلسه نظرها و انتقاداتشان را دربارهٔ این پروژه بیان کردند.