سیاست‌ خارجی مجلس دهم

برنامه‌های انجام شده, حوزه های تخصصی, دیدگاه تخصصی, محصولات, مشروعیت سیاسی, مطالعات سیاسی و بین‌الملل

عرصه سیاست خارجی در انتخابات ریاست جمهوری یازدهم جایگاهی ویژه یافت، چه آنکه اساساً تصمیم‌گیری در مورد آینده سیاست خارجی به محل مواجهه نامزدهای رقیب بدل شد و درنهایت دوقطبی انتخاباتی هم حول‌وحوش این موضوع شکل گرفت. دولت یازدهم از همان ابتدای کار هم اولویت خود را بر حل‌وفصل این موضوع قرار داد تا امروز «برجام» با تمامی حواشی و ابهاماتی که درباره چگونگی و هزینه‌ی شکل‌گیری آن وجود دارد، به مهم‌ترین دستاورد رئیس‌جمهور روحانی بدل شود. درحالی‌که دولت یازدهم به‌غیراز عرصه سیاست خارجی ورود چندانی به سایر حوزه‌ها نداشته، چندان عجیب نیست که در جهت‌دهی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی جامعه در آستانه انتخابات مجلس برجام را مورد بهره‌برداری قرار دهد و بکوشد تأثیرگذاری خود بر تحولات سیاسی کشور را با استفاده از همین امتیاز دنبال کند. اینجاست که نقش ویژه برجام برجسته می‌شود و می‌توان انتظار داشت نه‌تنها درصحنه رقابت‌های مجلس دهم که در صف‌بندی‌های درونی مجلس آتی هم کیفیت نگاه به برجام و تحولات پسابرجامی همچون تعاملات جدید ایران با غرب، ورود سرمایه‌گذاران و کمپانی‌های خارجی به کشور، نفوذ‌ فرهنگی و اقتصادی، مسائل امنیت منطقه‌ای در بستر روابط جدید ایران با جامعه جهانی اهمیتی ویژه یابد. اینجاست که نقش نمایندگان مجلس دهم در آینده مراودات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران معنادار و به شکلی ویژه حائز اهمیت قلمداد می‌شود.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران: آرمان‌گرایی واقع‌بینانه

سیاست خارجی را متشکل از دو بخش نسبتاً ثابت و متغیر می‌دانند؛ قسمت ثابت آن، بیانگر چارچوب کلی سیاست‌گذاری خارجی است که اصول جهت دهنده سیاست خارجی در درون آن تنظیم می‌گردد و عمدتاً مبتنی بر قانون اساسی، آموزه‌های نظری و نظام ارزشی حاکم است. عناصر متغیر سیاست خارجی ناظر به استراتژی‌ها و تاکتیک‌هایی است که متناسب با اوضاع و شرایط تنظیم و تدوین می‌گردند.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران هم از این چارچوب کلی خارج نیست. در بررسی سیاست خارجی ایران آراء و اندیشه‌های امام خمینی و رهبر معظم انقلاب اسلامی در حوزه سیاست خارجی از مؤلفه‌هایی است که تشکیل‌دهنده نظام ارزشی و هنجاری و جهت دهنده در این حوزه هستند. رهبر معظم انقلاب از یک‌سوی در همه حوزه‌ها، ذره‌ای از آرمان‌های اصیل اسلامی و انقلابی کوتاه نمی‌آیند و از سوی دیگر این آرمان‌ها را در حوزه واقعیت‌ها و با توجه و شناخت دقیق واقعیت‌های عینی، به شیوه‌ای عقلانی و معتدل پیگیری می‌کنند و این رویکرد در قالب «آرمان‌گرایی واقع‌بینانه» قابل توضیح است. عطف به این موضوع می‌توان مهم‌ترین مسائل و مقولات سیاست خارجی ایران را احصا نموده و مورد تحلیل قرار داد.

• مؤلفه‌های اثرگذار در تدوین سیاست خارجی ایران

تداوم رویه قدرت‌های جهانی: یکی از انگاره‌های اساسی آرمان‌گرایی واقع‌بینانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، مقاومت به معنای حفظ ارزش‌ها و ایستادگی در مقابل زیاده‌خواهی‌ها و سلطه‌طلبی قدرت‌های بزرگ می‌باشد. در شرایطی که مناسبات یادشده در جامعه جهانی همچنان برقرار و پابرجا هستند، تنظیم مناسبات جمهوری اسلامی و نسبت آن با این نظم مستقر استکباری اهمیت ویژه می‌یابد.

فعالیت رقبای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای: دشمنان نظام و انقلاب اسلامی همچنان به تحرکات خود تداوم می‌بخشند. جبهه نیروهای ضدانقلاب اینک با ترکیبی از سلفی گری وهابی در قالب ارتجاع سعودی و صهیونیسم بر تلاش خود برای دشمنی با نظام افزوده است. هردوی این دولت‌های مرتجع البته تلاش خود برای دشمنی با انقلاب را با حمایت‌های مشهود و پشت پرده ایالات‌متحده آمریکا دنبال می‌کنند.

کیفیت اجرای برجام: به تعبیر رهبر معظم انقلاب برجام هزینه سنگینی برای کشور به دنبال داشته است. شاید اجرای برجام و کیفیت اجرای آن مستعد آن باشد که هزینه‌های سنگین‌تری هم بر کشور تحمیل شود و این خود به یکی از مسائل مهم سیاست خارجی ایران در سال‌های آینده بدل می‌شود. کیفیت پایبندی طرف‌های توافق به تعهداتشان و مقولاتی همچون مسئله پرمخاطره بازرسی‌ها می‌تواند عرصه‌هایی حساس و سرنوشت‌ساز در آینده برجام به شمار روند.

مدیریت تحولات منطقه‌ای: در سال‌های گذشته در سایه مجاهدت‌های افرادی همچون سردار سلیمانی و به‌واسطه حمایت‌های جمهوری اسلامی، دشمنان انقلاب اسلامی از پیشبرد اهداف خود در سوریه، لبنان، یمن و عراق بازمانده‌اند و این انتظار می‌رود منازعات در مناطق یادشده به افزایش اصطکاک جمهوری اسلامی با دشمنان خود در میدان‌های یادشده بینجامد. چگونگی تداوم حمایت نظام از جنبش‌های اسلامی منطقه در قالب سیاست خارجی آرمان‌گرایانه نظام اسلامی هم در این میان اهمیتی ویژه می‌یابد به‌خصوص آنکه سلفی گری در ترکیه، عراق و.. در حال تقویت است و از آن‌سو تحرکات استقلال‌طلبانه هم در راستای ایجاد تهدید برای نظام اسلامی تقویت می‌شوند.

بازی تحریم‌ها: اگرچه بخش قابل‌توجه از تحریم‌های ظالمانه غربی‌ها علیه ایران در قالب دستاوردهای برجام لغو شده‌اند و یا در حال لغو هستند، اما همچنان شماری از تحریم‌های بی‌منطق علیه جمهوری اسلامی در جریان هستند و حتی در هفته‌های اخیر کلید زده‌شده‌اند. به‌طور مشخص بازی تکراری غربی‌ها برای فشار به‌نظام از طریق تحریم درزمینه‌ی مسائل موشکی و یا حقوق بشری یکی از مهم‌ترین عرصه‌های سیاست خارجی کشور به شمار خواهد رفت. به نظر می‌رسد کشورهای غربی نسبت به اثرگذاری تحریم‌ها خوش بینند و بر این باورند که تکرار تجربه شکل‌گرفته در جریان برجام ممکن است و می‌توان در سایر حوزه‌ها هم نسبت به کاربست آن امید داشت.

واکسینه ماندن در برابر تروریسم: همسایگان به‌صورت جدی به مأمن تروریست‌ها بدل شده‌اند. حمایت دولت‌های مرتجع مخالف جمهوری اسلامی از این نیروهای تروریستی بر حساسیت موضوع افزوده است. درحالی‌که داعش و طالبان و … در نزدیکی مرزهای کشورمان لانه گزیده‌اند، واکسینه ماندن کشور در برابر تهدیدات تروریستی مسئله‌ای به‌واقع استراتژیک است.

نفوذ در ابعاد مختلف: هشدارهای رهبر معظم انقلاب درزمینهٔ نفوذ دشمنان ملت ایران در شرایط جدید معنای ویژه‌ای دارد آنجا که با گشایش‌های شکل‌گرفته روند تعاملات سرعت یافته و نفوذ در عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و.. از پتانسیل بیشتری برخوردار شده است.

• اولویت‌های مجلس دهم در حوزه سیاست خارجی:

با توجه به مسائل و مقولات کلان یادشده در سیاست خارجی ایران طی سال‌های آینده، این انتظار می‌رود که اولویت‌های مجلس پیش رو در حوزه سیاست خارجی هم در نسبت با آن‌ها شکل گیرند. به عبارت دقیق‌تر انتظار می‌رود مجلس دهم برخوردار از نمایندگانی باشد که در حوزه‌های زیر ورود داشته و با دقت و تخصص ویژه فعال باشند. بدین ترتیب نقش کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم در راستای مدیریت و پیگیری مسائل مبتلابه یادشده در قالب اولویت‌های زیر قابل‌تحلیل و بررسی خواهد بود:

حساسیت نسبت به تعاملات جدید با نظام جهانی: با توجه به سمت‌گیری‌های اخیر برخی از نیروهای داخلی برای نزدیکی به ایالات‌متحده آمریکا در قالب همنوایی و همراهی با نظم نوین جهانی و تناقضات مشهود رویکردی برخی کارگزاران با رویکردهای آرمان‌گرایانه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، حساسیت نسبت به تداوم رویه‌های آرمان‌خواهانه نظام و ورود فعال در قبال تعاملات جاری نیازمند نمایندگانی آگاه و شجاع برای حمایت از رویه‌های یادشده می‌باشد.

نظارت بر اجرای برجام: اجرای برجام البته با نظارت‌هایی دنبال می‌شود اما نقش مجلس و نمایندگان آن و به‌طور ویژه‌ای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در نظارت بر اجرای برجام و فعال بودن در راستای ممانعت از انحرافات احتمالی غیرقابل‌انکار است.

نظارت بر قراردادهای جدید ازجمله قراردادهای جدید نفتی: مسئله قراردادهای جدید اقتصادی کشور و به‌طور ویژه قراردادهای نقتی در شرایط پسابرجام از هم‌اکنون با حواشی بسیار همراه شده و ورود نمایندگان اصول‌گرای مجلس نهم به این ماجرا و به چالش کشیدن روندهای در دست اجرا بازتاب قابل‌توجهی درباره عملکرد دولت در این قراردادها داشته است. تداوم این نظارت در سال‌های آینده از مهم‌ترین دستور کارهای مجلسیان می‌تواند باشد.

سازوکارهای ورود سرمایه‌گذاری خارجی: در پی قراردادهای چند ده میلیارد دلاری دولت با کشورهای غربی ملاحظات بسیار وجود دارد. در حقیقت خطر در معرض تهدید قرار گرفتن تولید ملی و تبدیل‌شدن بازار ایران به یک بازار مصرفی برای کمپانی‌های غربی بار وظایف مجلس در خصوص نظارت بر این وضعیت را سنگین‌تر می‌کند. هدایت سرمایه‌گذاری‌های خارجی به سمت منافع ملی کشور و بخش‌های مولد اقتصادی و زیرساخت‌های عمرانی در همین راستا قابل‌تحلیل است.

کمک به تقویت بنیه‌های دفاعی و امنیتی کشور: در شرایطی که تهدیدات تروریستی در آن‌سوی مرزهای کشور وجود دارد و با حمایت نیروهای ارتجاعی به فعالیت‌های مخرب خود مشغول‌اند، تقویت اشراف اطلاعاتی و امنیتی و همچنین بنیه دفاعی کشور از اولویت‌های کشور به شمار می‌رود. در همین راستا باوجود نوع رقابت‌های شکل‌گرفته با رقبای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای، تقویت پدافند غیرعامل در راستای کاهش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌های منطقه‌ای نیازمند توجه ویژه و به‌عنوان یک اولویت قابل رصد و بررسی می‌باشد.

نظارت و سمت دهی به رویکردهای منطقه‌ای کارگزاران سیاست خارجی: با توجه به اهمیت تعاملات منطقه‌ای کشور و تداوم نقش‌آفرینی در فعل‌وانفعالات جاری در منطقه، ضرورت تداوم حضور پررنگ جمهوری اسلامی ایران کاملاً احساس می‌شود. به‌ویژه توجه و تمرکز کارگزاران سیاست خارجی کشور به تعاملات با کشورهای غربی این نگرانی را به وجود آورده که غفلت از نقش‌آفرینی منطقه‌ای آسیب خود را متوجه سیاست خارجی کشور کند.