از ترس مرگ خودکشی نکنیم؛ دیپلماسی نخبگانی لازم است

از ترس مرگ خودکشی نکنیم؛ دیپلماسی نخبگانی لازم است
نخستین جلسه از مجموعه نشست‌های دیپلماسی نخبگانی به همت گروه بین الملل اندیشکده حکمرانی شریف و با همکاری خانه اندیشه ورزان با عنوان ظرفیت‌های دیپلماسی مردمی در سازمان‌های بین‌المللی برگزار شد. سالن اجتماعات دکتر روستا آزاد در روز دوشنبه اول اسفندماه میزبان دیپلمات برجسته و نماینده سابق ج.ا.ایران در سازمان ملل متحد و سایر سازمان‌های بین‌المللی در ژنو آقای اسماعیل بقایی هامانه و هم‌چنین مشاور سابق وزیر خارجه در امور بین الملل و مدیرعامل پیشین سازمان دفاع از قربانیان خشونت آقای دکتر سیاوش ره پیک و جمعی از پژوهشگران، دانشجویان، مدیران سمن‌ها و علاقه‌مندان به موضوع دیپلماسی نخبگانی بود.

دیپلماسی نخبگانی لازمه پیشبرد دیپلماسی رسمی
آقای بقایی در این نشست مفهوم نخبگی را در دیپلماسی مستتر دانست و بیان داشت که هزینه‌های دیپلماسی برای کشورها بدون داشتن عناصر غیردولتی بسیار بیشتر می‌شود و کشورها با درک این مسئله به تقویت بازیگران غیردولتی در راستای اهداف کلان خود روی آوردند.
وی نگرانی در خصوص تعارض این سازمان‌ها با دولت‌ را امری جهانی برشمرد و افزود: کشورهای غربی با عبور از این نگرانی‌ها، در عمل به مقوم‌هایی برای دیپلماسی رسمی‌شان دست یافته‌اند.
سفیر سابق کشورمان در مقر اروپایی سازمان ملل گفت: به یاد ندارم در دوران مأموریتِ ژنو، سازمان غیردولتی غربی علیه دولت متبوعش موضع بگیرد، بلکه آنها به کشورهای در حال توسعه انتقاد می‌کنند. این در حالی است که نهادهای مشابه بسیار کمتری برای کنشگری در مقابل آنها وجود دارد و در این شرایط هزینه تقابل دولتی نیز برای دول غربی بوجود نمی‌آید.

سازمان‌های غیردولتی نشانه بلوغ اجتماعی
دیپلمات برجسته کشورمان به سابقه حضور سازمان‌های غیردولتی در سازمان ملل اشاره کرد و گفت: دیپلماسی پس از جنگ جهانی دوم از انحصار دولت‌ها خارج شد و ماده 71 منشور ملل متحدد فضای بازی را در اختیار غیردولتی‌ها قرار داد. امروزه حدود 6400 سازمان غیردولتی و شبه دولتی صاحب مقام مشورتی سازمان ملل هستند. برخی از این سازمان‌ها مثل دیده‌بان حقوق بشر و عفو بین‌الملل توانایی تعیین دستورکار در سطح بین‌الملل را پیدا کرده‌اند.
وی در ادامه نمونه‌هایی از اثرگذاری‌های بین‌المللی این سازمان‌ها را برشمرد. آمریکا علی رغم اینکه عضو دیوان بین المللی کیفری نیست با استفاده از ابزار یک سازمان غیردولتی توانست در کامپالا جلوی تعریف جنایت تجاوز را به نفع خود بگیرد. سازمان غیردولتی "یو ان واچ" نمونه دیگری بود که آقای بقایی به نقش آن اشاره کرد. این سازمان غیردولتی بخوبی توانسته رژیم اشغالگر قدس را در شورای حقوق بشر نمایندگی کند و در برابر فشارها با محوریت آپارتاید بودن این رژیم، به دفاع پرداخته است. ردپای این سازمان در فشارهای اخیر حقوق بشری به ایران نیز مشهود است.

90 ثانیه برای دفاع از یک کشور
نماینده پیشین ایران در سازمان ملل، به اهمیت زمان در سازمان‌های بین‌المللی تأکید کرد و مثالی از شورای حقوق بشر مطرح کرد. وی گفت: در حال حاضر به کشورهای عضو در شورای حقوق بشر سه دقیقه و به ما بعنوان غیر عضو تنها 90 ثانیه زمان می‌دهند، در حالیکه یک سازمان غیردولتی به اندازه یک کشور فرصت برای اظهارنظر دارد. در جلسات مربوط به ایران که بعضاً تا سه ساعت به طول می‌انجامد و بخش عمده زمان علیه ما می‌گذرد، حداکثر 10 دقیقه امکان پاسخگویی وجود دارد.

ایران میزبان طولانی‌ترین بحران پناهندگی جهان
کارشناس حقوق بین‌الملل کشورمان با بیان اینکه اثر هنجارسازی سازمان‌های غیردولتی در مجامع بین‌المللی بسیار بیشتر از دولت‌ها است به نمونه‌های موفق سازمان‌های مردم نهاد ایرانی در حوزه بهداشت و درمان و ناتوانی‌های خاص مثل بیماران پروانه‌ای، مبتلایان به آلزایمر، انجمن کوتاه قامتان و ... اشاره کرد. وی افزایش کمیت سازمان‌های تخصصی در موضوعات جدید را زمینه‌ساز برآمدن چند مجموعه با کیفیت دانست و اذعان داشت: ایران در برخی حوزه‌ها مثل مبارزه با مواد مخدر، قربانیان سلاح‌های کشتارجمعی و بحث پناهندگان دارای مزیت نسبی در هنجارسازی و دستورکارگذاری بین‌المللی است. به گفته آقای بقایی بازیگری غیردولتی ها در دیپلماسی منحصر در حوزه‌های سخت نیست و به عنوان مثال سازمان‌هایی با بهره برداری از هوش مصنوعی در تحدید حدود دریایی و حل و فصل اختلافات مرزی به کمک دیپلماسی آمده‌اند.

دانشگاه به مسائل روی میز دیپلماسی بپردازد
مشاور وزیر امورخارجه گفت: موضوعات ما در حقوق بین‌الملل و دیپلماسی مشخص است اما دانشگاهیان ما کمتر به آن‌ها می‌پردازند و مثلاً هنوز بهترین گزارش در خصوص ترور شهید سلیمانی را خانم اگنس کالامارد گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر منتشر کرده است.
دیپلماسی مردمی غیرقابل چشم‌پوشی است؛ سعه صدر داشته باشیم
نماینده با سابقه کشورمان در هر دو مقر سازمان ملل، عنوان کرد :غیردولتی‌ها به بخش لاینفک و بازیگران غیرقابل چشم‌پوشی در تعاملات بین‌المللی بدل شده‌اند و نهاد دولت چاره‌ای بجز تقویت آن‌ها ندارد. بنابراین نیاز به تمرین و زمان داریم و منصفانه باید گفت سنت نهادهای غیردولتی در ایران در مقایسه با غرب بسیار دیرپا نیست. بعنوان نمونه مهم‌ترین اثر در مورد حمله افغان‌ها به ایران را یک راهب مسیحی نوشته که بعنوان نماینده یکی از فرقه‌های مسیحی، بیش از سیصد سال پیش، عملاً رابط دربار فرانسه با دربار ایران بوده است. لذا سنت دیپلماسی غیررسمی و وجود نهادهای حدفاصل مردم و حاکمیت در غرب بیشتر از ماست. لازم بذکر است که این سنت وارداتی همیشه با یک احتیاطی در ایران همراه بوده است. برخی از این سازمان‌ها فکر می‌کنند برای اثبات غیردولتی بودن خود در خارج، لزوماً باید به حاکمیت اعتراض کنند. از طرف دیگر نیز نیاز است تا حاکمیت هم سعه صدر خود را زیاد کند.

راهکارهایی برای اثرگذاری اندیشکده‌ها در سیاست خارجی
بقایی در جمع‌بندی استمرار و تداوم، ناامید نشدن و اثبات برادری در تولید راه حل‌های عملیاتی را زمینه‌ساز اثربخشی اندیشکده‌ها در سیاست خارجی دانست و افزود: در وفور مسائل، تمرکز بر مسائلی که کمتر کار شده و انجام ندادن کارهای تکراری می‌تواند این اثرگذاری را افزایش دهد. با افزایش ارتباط متقابل، می‌توان محصولات اندیشکده‌ها را از شرایط انتزاعی به مسائل واقعی سیاستگذاران نزدیک کرد. رفت و آمد افراد از مسئولیت‌های اجرایی به اندیشکده و برعکس راهگشا خواهد بود.

تکرار تجربه‌های درخشان سمن‌ها سخت اما شدنی است
آقای دکتر سیاوش ره پیک دیگر مدعو نخستین نشست دیپلماسی نخبگان با اشاره به 84 نهاد ایرانی صاحب مقام مشورتی در سازمان ملل گفت: ایران تجربه‌های درخشانی از اثرگذاری بین‌المللی سازمان‌های غیردولتی در حوزه حقوق بشر، کهنه‌سربازان و مصدومان سلاح‌های شیمیایی دارد. او دیپلماسی سازمان‌های غیردولتی را نقش‌آفرینی آنها در تصمیم‌سازی‌های داخلی و تصمیم‌سازی‌های بین‌الملل دانست و افزود: از نظر من در دنیای امروز بسیاری از مسائل داخلی نیز بین‌المللی شده است.

جولان شازده بخاطر چالش خودساخته امنیتی‌
مشاور سابق وزیر امورخارجه در ادامه نشست به چالش‌های حضور سازمان‌های ایرانی در عرصه بین‌المللی پرداخت و گفت: چون ما در داخل تمرین نکردیم نقش‌آفرینی در موضوعات بین‌المللی که محل به چالش کشیدن کشورهای رقیب است به آرزو تبدیل شده است و یکی از دلایل این مسئله، امنیتی‌سازی سازمان‌های غیردولتی بعنوان ساختارهای وارادتی است. رقبای ما از ظرفیت سازمان‌های غیردولتی علیه ایران بویژه در حوزه حقوق بشر بیشتر استفاده کردند و ما آماج حملات آنها در شورای حقوق بشر بوده و هستیم. وضعیت تا بدانجا به پیش رفته که شاهد جولان دادن اپوزوسیونی مثل شاهزاده پهلوی هستیم. این شرایط به نحوه بازیگری ما در عرصه بین‌المللی باز می‌گردد.

ایجاد فضای کنشگری مدنی در سایه وسعت نظر راهبردی
این کارشناس حقوق بین‌الملل نمونه‌ای از مواجهه ایالات متحده با سازمان‌های غیردولتی را ذکر کرد و گفت: آمریکا در یک نگاه استراتژیک به منظور توسعه ارزش‌های آمریکایی به تشکیل و تقویت سازمان عفو بین‌الملل کمک می‌کند و در این رویکرد انتقادهای سازمان به خودش را نیز بر می‌تابد چون منافع کلان را به اهداف کوتاه مدت اولویت می‌دهد. هم‌چنین بیشترین گزارش‌های این سازمان در انگلیس نیز علیه خود انگلیس است اما هاضمه دستگاه حکمرانی این انتقادات را در راستای توسعه ارزش‌های غربی می‌پذیرد. لذا باید فضای وسیع‌تری را برای کنشگری فعال مدنی در نظر گرفت و وسعت نظر راهبردی داشت.

مشکل مزمن شناختی؛ مادر مشکلات بین‌المللی در ایران
ره پیک در ادامه آسیب‌شناسی دیپلماسی سازمان‌های غیردولتی گفت: خیلی اوقات برنامه و سیاست درست داریم اما در عمل اجرا نمی‌شود. وی مشکل مزمن شناختی در حوزه بین‌الملل را بسیار مهم تلقی کرد و ادامه داد: پدیده عدم شناخت و تجویز مبتنی بر عدم شناخت بسیار رایج است. همه مسئولین متوجه ضعف ما در دیپلماسی عمومی هستند اما در عمل، این پدیده و فضای بین‌المللی و اقتضائات آن را نمی‌شناسند. با دریافت داخلی نمی‌توان در فضای بین‌المللی پیشرفت و بهره‌ای حاصل کرد. وی به سایر چالش‌ها اعم از سوء استفاده‌های سیاسی و اقتصادی، مشکلات قانونی و دیوان‌سالاری، مجوزها، بحث مالی و پشتیبانی، تشریفات اداری، ویزا و ... اشاره کرد و تجربه تلخ از دست دادن نقش محوری ائتلاف غیردولتی پیرامون سازمان منع سلاح‌های شیمیایی را ناشی از این مسائل ذکر کرد.

می‌شود؛ بشرطها و شروطها
مدیرعامل پیشین سازمان دفاع از قربانیان خشونت گفت: اگر قائل به وجود فرصت‌هایی در سازمان ملل و سایر سازمان‌های بین‌المللی باشیم و اجازه تمرین به نهادها بدهیم، پس از سال‌ها تلاش مستمر امکان اثرگذاری با کسب اعتبار و روایی وجود دارد اما میان‌بری در کار نیست. ره پیک به تجربه سازمان دفاع از قربانیان خشونت اشاره کرد و افزود: این سازمان در فرآیند بازنگری دوره‌ای جهانی در شورای حقوق بشر، فعال‌ترین بازیگر خاورمیانه است. 13 رفرنس در گزارش 5-4 صفحه‌ای سازمان‌های غیردولتی در خصوص آمریکا به گزارش این سازمان ایرانی ارجاع داده بود. ره پیک دامنه بازی غیردولتی‌ها را محدود عنوان کرد و تأکید داشت که سازمان‌های بین‌المللی در عین اینکه فرصت‌هایی را فراهم می‌کنند محل بازی قدرت و بازی‌های سیاسی هستند.

بحران در تولید به زبان بین‌المللی
این کارشناس امور بین‌الملل چالش جدی دیگر را عدم تولید به زبان بین‌المللی دانست و آن را ورای تولید به زبان انگلیسی خواند. ره پیک گفت: ما در حقوق بشر شاهد بودیم بعضی افراد کیس های مطرح جهانی می‌شدند. برخی از سیاستمداران لزوماً موضع منفی نداشتند اما وقتی بمباران محتوایی در مورد یک کیس خاص می‌شوند ناگریز از موضع‌گیری می‌شوند. هنوز نظام رسمی ما در پاسخ به ایرادات مطابق با حقوق بین‌الملل به قوانین داخلی استناد می‌کند و این زبان برای مخاطب اصلاً اقناع‌کننده نیست.

رعایت مسئولیت سیاسی در چارچوب قانون موسع
ره پیک سابقه فعالیت مدنی در ایران و در اسلام را طولانی عنوان کرد و در پایان راهکارهایی را برای بهبود شرایط ابراز داشت. به گفته وی محدودیت‌های قانونی باید برداشته شود و اجازه فعالیت به نهادهای غیردولتی داده شود تا تولیدات آنها افزایش یابد. از طرفی قوانین واضح و شفاف محدوده بازیگری را مشخص کنند تا بدین ترتیب بازیگران بیشتری فعال شوند. ره پیک موفقیت سازمان‌های غیردولتی غربی را به قانون‌مداری نسبت داد و گفت: کشورهای غربی در چارچوب قانون، باز برخورد می‌کنند اما مرزهای قانونی بسیار برنده و سوزانی دارند. او سازمان‌های مردم نهاد را نهادهایی دانست که باید از بازیگری سیاسی بر حذر باشند اما حتما مسئولیت سیاسی بر دوش دارند و باید این مرز باریک را مد نظر قرار دهند.