اصلاحات حداقلی در یارانه بنزین!؛ صورت‌بندی دو راهبرد متفاوت در اصلاح یارانه سوخت

سید مرتضی محمودی، پژوهشگر ارشد گروه سیاست‌گذاری اقتصادی اندیشکده حکمرانی شریف در یادداشتی تحلیلی، تفاوت‌های ماهوی «طرح پله‌ای سه‌نرخی بنزین دولت» با «طرح مردمی‌سازی یارانه بنزین» این اندیشکده را به‌صورت شفاف صورت‌بندی کرده است:

اجرای«طرح پله‌ای قیمت بنزین» با محوریت معرفی نرخ سوم ۵۰۰۰ تومانی، گامی ضروری برای خروج از بی‌تصمیمی مزمن در حوزه حامل‌های انرژی است. این اقدام دولت را می‌توان نشانه‌ای از عزم برای مدیریت تدریجی چالش‌های این حوزه ارزیابی کرد که خود نقطه آغاز مثبتی محسوب می‌شود. با این حال، بررسی تفاوت‌های ماهوی این طرح با «طرح پیشنهادی اندیشکده حکمرانی شریف» جهت تبیین مرزبندی مفهومی و سیاستی بین دو طرح ضروری است. این مقایسه با هدف شفاف‌سازی تفاوت‌ها، صورت می‌پذیرد. 

مقایسه کلان: دو فلسفه متفاوت

تبیین تفاوت‌های کلیدی

   طرح اندیشکده شریف اساساً یک اصلاح حکمرانی است. قلب این طرح، خروج دولت از دایره قیمت‌گذاری و تبدیل شدن به ناظر یک بازار شفاف است. در مقابل، طرح جدید، حتی با رویکرد پله‌ای، در چارچوب سنتی قیمت‌گذاری اداری توسط دولت باقی می‌ماند. این تفاوت، بنیادی‌ترین مرزبندی بین دو طرح محسوب می‌شود.

   طرح اندیشکده با ایجاد یک ساختار پایدار و خودتنظیم (بازار سهمیه)، راه‌حلی دائمی برای خروج از چرخه معیوب «قیمت‌گذاری سرکوبگرانه - افزایش یکباره - شوک تورمی - بازگشت به قیمت سرکوبشده» ارائه می‌دهد. در مقابل، طرح جدید فاقد این مکانیسم خودتنظیم‌گر است و به‌نظر می‌رسد با وجود تورم بالا، تنها نسخه‌ای تکرارشونده از همان چرخه معیوب گذشته خواهد بود؛ به این معنا که پس از چند سال، قیمت‌های فعلی نیز واقعی نخواهند بود و نظام مجبور به تکرار این فرآیند با افزایش قیمتی دیگر خواهد شد، بی آنکه مسئله بنیادین حکمرانی سوخت حل شده باشد.

   طرح ما بر «مردمی‌سازی» تأکید دارد؛ یعنی حق تصمیم‌گیری درباره مصرف یا فروش سهمیه به خود مردم واگذار می‌شود. این امر هم عدالت توزیعی (تخصیص سهمیه برابر به همه) و هم کارآیی اقتصادی (تشویق به صرفه‌جویی و ایجاد درآمد برای غیرمصرف‌کنندگان) را به همراه دارد. طرح جدید، بر منطق «هدفمندسازی» یارانه متمرکز است که اگرچه ممکن است از نظر توزیعی قابل دفاع باشد، اما فاقد عنصر «اختیار و انتخاب» برای آحاد جامعه و ایجادکننده بازار رسمی برای سهمیه‌ها است.

   در طرح اندیشکده، سهمیه بنزین به یک دارایی نقدشونده برای خانوار تبدیل می‌شود که می‌توانند در بازاری با قیمت شفاف آن را بفروشند و درآمد مستقیم کسب کنند. این مکانیسم، منافع اصلاحات را به‌طور ملموس و مستقیم به مردم نشان می‌دهد. در طرح جدید، رابطه شهروند با دولت، عمدتاً در چارچوب دریافت‌کننده سهمیه یا یارانه نقدی باقی می‌ماند و دارایی جدیدی برای او ایجاد نمی‌کند.

   یافته‌های پژوهشی مندرج در سند اندیشکده نشان می‌دهد که مردم زمانی که نقش قیمت‌گذاری از دولت گرفته شود، تمایل بیشتری به پذیرش اصلاحات دارند. طرح ما به‌طور ساختاری به این چالش پاسخ می‌دهد. طرح جدید، با حفظ نقش محوری دولت در تعیین قیمت، این چالش اعتمادی را به طور کامل برطرف نمی‌کند و احتمال مقاومت اجتماعی در صورت افزایش‌های آتی قیمت را همچنان محتمل می‌سازد.

جمع‌بندی

طرح جدید قیمت‌گذاری پله‌ای بنزین، اگرچه گامی رو به جلو در زمینه خروج از رکود تصمیم‌گیری و تعدیل اولیه قیمت‌ها است، اما از نظر مبانی نظری، معماری حکمرانی و مکانیسم ایجاد همراهی اجتماعی پایدار، تفاوت‌های بنیادین با طرح جامع «مردمی‌سازی یارانه بنزین» اندیشکده حکمرانی شریف دارد.

این طرح، اجراشده‌ی ایده‌های محوری طرح اندیشکده نیست. روح حاکم بر طرح پیشنهادی مذکور، که همانا واگذاری حق انتخاب به مردم، خلق دارایی ملموس برای خانوار، و تبدیل دولت از بازیگر اصلی به ناظر بی‌طرف است، در طرح جدید مشاهده نمی‌شود. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که این دو، دو راهبرد متمایز و حتی جایگزین برای مواجهه با مسئله یارانه بنزین هستند، و طرح کنونی دولت، مسیری متفاوت از مسیر پیشنهادی اندیشکده شریف را طی می‌کند.