اندیشکده ها و پژوهشکده های جهان عرب

طرح و تشریح مسئله:
اندیشکده ها و پژوهشکده‌ها بخش مهمی از نظام مشاوره سیاستی هر کشوری هستند. در ادامه پروژه مطالعه Policy Advisory System در گروه حکمرانی اندیشکده با دعوت از مدیرمسئول مرکز رسانه ای شعوبا حجت الاسلام محمد قطرانی آشنایی، جریان‌شناسی و دسته‌بندی این نهادها در کشورهای عرب بصورت مجازی ارائه شد. هم‌چنین آقای دکتر نکویی کارشناس مسائل خلیج فارس مستقر در دوحه از تجارب نزدیک خود در تعامل با این مراکز نقطه نظراتی را در میان گذاشتند.

سؤالات محوری جلسه:
تفاوت ساختاری و کارکردی اندیشکده ها و پژوهشکده ها با توجه به بستر اجتماعی- اقتصادی که در کشورهای مورد بحث وجود دارد و نسبت آن‌ها با نظام های عمدتاً پادشاهی مورد سؤال قرار گرفت. پشت پرده مشورت‌دهی در سیاست‌های خاص پرسش شد.

تشریح بیانات سخنران:
حجت الاسلام قطرانی در ارائه‌ی خود اندیشکده‌ها و پژوهشکده های جهان عرب را در چند بخش معرفی کردند. اندیشکده‌های اسلامگرا، سکولار، قومی-عربی، مراکز مستقر در ترکیه، سعودی‌ها، اماراتی‌ها، شعبات اندیشکده‌های غربی و... مورد بحث قرار گرفتند. در این ارائه به مراکزی چون الجزیره للدراسات، منتدی العلاقات العربیه و الدولیه، للابحاث و الدراسات السیاسات، المعهد المصری للدراسات، مرکز رؤیه، مسبار، منتدی الشرق، نماء للبحوث و الدراسات، أسبار، الخلیج، مؤمنون بلاحدود، مرکز دراسات الاستراتیجیه، الامارات للسیاسات، الامارات للدراسات والبحوث الاستراتیجیه،  المركز المصري للشئون الخارجيه، مرکز الاهرام، مرکز تحقیقات ملی قاهره، مرکز مطالعات وحدت عربی، مرکز توسعه عرب در طرابلس  و ... پرداخته شد. جریان‌شناسی و مناسبات این مراکز مورد تأمل قرار گرفت. بعنوان نمونه در محاصره قطر یکی از شروط عربستان برای پایان بخشیدن به این محاصره کاهش فعالیت الجزیره و اندیشکده آن بود. این اندیشکده در خصوص رابطه کشورهای عربی با ایران پژوهش‌ تفصیلی به مدیریت خانم فاطمه الصمادی انجام داده است. آقای قطرانی بررسی نظام حکمرانی در ایران و ترکیه را مورد علاقه‌ی پژوهشگران منطقه بویژه اخوانی‌ها دانستند و هم‌چنین پیگیری اندیشه‌ی عرب‌گرایی را بسیار پررنگ عنوان کردند. در خلال مباحث افراد کلیدی این مراکز نیز مورد اشاره قرار گرفتند. به عنوان مثال آقای عزمی بشاره در مرکز للابحاث و تناقض‌های پیرامون ایشان ذکر شد. یک مسیحی فلسطینی که از نظر فکری قائل به عرب‌گرایی و سکولاریسم بوده و متهم به ارتباط با اسرائیل است. نظرسنجی‌های مرکز للابحاث در کشورهای عربی اثرگذار و مورد استناد است. هم‌چنین توضیحاتی در مورد آقای وضاح خنفر رئیس سابق الجزیره در مرکز منتدی الشرق بیان شد. نگاه منطقه‌ای در این مرکز وجود دارد که در نامگذاری آن نیز پیداست و تعامل با همه‌ی بازیگران حاضر در منطقه از جمله ایران را مدنظر دارند. آقای ترکی الدخیل در مرکز مسبار امارات نیز یکی دیگر از افراد مؤثر در اندیشکده‌های جهان عرب معرفی شدند که با فاصله گرفتن از سوابق اخوانی خود، اندیشه‌های سکولار را در حکمرانی دنبال می‌کنند. خانم ابتسام الکتبی ریاست الامارات للسیاسات یکی دیگر از افراد برجسته در اندیشکده‌های اماراتی است که بر مسئله ارتباط‌گیری خصوصاً در مورد  ایران و مصر فعالیت می‌کند. آقای قطرانی به تلاش‌های اندیشکده‌های سعودی بر روی مسئله دوگانه‌سازی میان شیعیان اشاره‌ای داشتند. به اعتقاد ایشان اندیشکده‌های سکولار در سه کشور امارات، مراکش و اردن حائز اهمیت هستند. در خصوص شعبات اندیشکده‌های غربی مستقر در منطقه آقای قطرانی به مقایسه بروکینگز و کارنگی پرداختند. به نظر ایشان بروکینگز بیشتر بدنبال اثرگذاری بر سیاست‌گذاران آمریکایی و غربی است اما رویکرد کارنگی متوجه  سیاست‌گذاران عرب منطقه و ارتباط‌گیری با آن‌ها است. بنیاد آلمانی فردریش ایبرت با داشتن دفاتر متعدد در منطقه بدنبال تعمیق ارزش‌های دموکراتیک غربی، تقویت نقش زنان و تربیت رهبران آینده است. مدیرمسئول شعوبا تمرکز اندیشکده‌های پان عرب را در مصر دانستند و بیان کردند آن‌ها به اندیشه‌های چپ نزدیکتر بوده و در مسئله فلسطین ضد غربی‌ها فعالیت می‌کنند.
در ادامه نشست آقای دکتر نکویی کارشناس مسائل خلیج فارس مستقر در دوحه نقطه‌نظرات خود را بیان کردند. ایشان به روند تاریخی تأسیس و گسترش این مراکز در منطقه و رابطه‌ی آن با بستر تحولات اجتماعی-سیاسی پرداختند. به عنوان نمونه در امارات همزمان با بیداری اسلامی مراکزی با هدف مقابله با اسلامگرایی تأسیس شدند. به نظر ایشان تفاوت چشمگیری میان نقش اندیشکده‌ها در فرآیند سیاستگذاری در کشورهای غربی در مقایسه با کشورهای عربی وجود دارد. بسیاری از مراکزی که در این نشست مورد بحث قرار گرفتند نقش چندانی در تصمیم‌سازی نداشته و بیشتر کارکرد روایت‌سازی در مقاطع زمانی خاص را ایفا می‌کنند. برخلاف کانون‌های فکری غربی در کشورهای عربی ایده از قاعده هرم به سطوح بالای تصمیم‌گیری منتقل نمی‌شود. دکتر نکویی به بیان جزییاتی در خصوص مراکز مستقر در قطر مثل الجزیره للدراسات پرداختند. ایشان گفتند مجموعه آقای عزمی بشاره، خود را فراتر از اندیشکده می‌دانند و مدعی هستند بدون نگاه ایدئولوژیک بیشتر به آکادمی نزدیک شده‌اند. غالب افراد این مجموعه از گرایشات تند اخوانی فاصله گرفتند و بیش از پیش سکولار هستند اما افراد اسلامگرا نیز در میان آن‌ها حضور دارند. این مرکز که ذیل مؤسسه دوحه تعریف می‌شود به دو فعالیت عمده می‌پردازد: تربیت نسل جدید متفکرین و متخصصین در جهان اسلام و تاریخ‌نگاری جهان عرب و خاورمیانه. این کارشناس مسائل خلیج فارس حمایت مالی سه کشور امارات، عربستان و قطر از اندیشکده های سایر کشورهای عربی را موضوع حائز اهمیت و قابل مطالعه‌ای برشمردند. آقای نکویی مرکز منتدی الشرق را بیشتر یک فروم دانستند که اشتغال عمده آنها دیپلماسی مسیر دوم است. در خصوص  نظرسنجی‌های للابحاث گفتند با توجه به اینکه عمده نظرسنجی‌ها توسط مجموعه های غربی تولید می‌شود، می توان تا اندازه‌ای اعتبار برای این مجموعه منطقه‌ای قائل شد. تعامل این مرکز با دفاتر پاریس و واشنگتن سبب شده تعامل نسبتاً مناسبی با نخبگان جهان عرب که تعلق خاطر به امارات و عربستان ندارند، ایجاد کند. مراکز اینچنینی که ریاست آنها بعنوان مشاور امیر در امارات و قطر فعال هستند می‌توانند در نظام تصمیم‌گیری مؤثر باشند. در کنار آن‌ها نخبگان غربی بعنوان مشاور فردی پادشاه بصورت سنتی نقش‌آفرینی می‌کنند.

معرفی مهمان:

حجت الاسلام محمد قطرانی مدیر مرکز رسانه‌ای شعوبا
دکتر سید احمد نکویی کارشناس مسائل خلیج فارس